Ni Tomas Sumakwel
(Ikalimang Bahin)
PULONG ang behikulo sa usa ka magsusugilanon. Busa kinahanglan nga
siya nasayod sa kaimportante sa pulong. Kini sama sa usa ka tambal
nga iresita sa doktor. Tan-awa ang preskripsiyon sa mananambal. Di ba
nga kini gipasibo aron pagtumbok sa hustong epekto sa medesina?
Dili layo niini ang kapuslanan sa pulong alang sa usa ka magsusulat
nga nag-amping. Nag-amping tungod kay kon masobra lagmit nga hituk-an
ang mga magbabasa. Ma-overdose sa imong medisina. Mora kag nakalamoy
og diksyunaryo tungod sa nagkiba-kiba nimong mga pulong. Tan-awa
kining akong gipangkutlo ug ikaw ang maghukom sa sayop nga paggamit
sa pulong:
1. Milingkod siya sa daplin sa baybayon. (Unsa man kining daplin sa
baybayon?)
2. Gidaro ni Berting ang kamaisan aron pag-abot sa tingpugas andam na
ang tanan. (Wala pa siya makapugas pero nganong naa na man siyay
kamaisan? Gawas pa, unsay ikasulti mo sa mag-uuma nga modaro sa iyang
kamaisan?)
3. Gihunawan niya ang iyang kamot (Nakakita ka na bag tawo nga
nanghunaw sa iyang tiil?)
Ug daghan pa kitang makita nga susama niining mga kasaypanan. Kini
dili pagsaway kondili pagpahinumdom lang. Taliwala sa lima ug napulo
ka pahina (nga maoy sagad nga gitas-on sa sugilanon) wala na kitay
panahon sa daghang langan-langan. Maoy nindot nga paningkamotan sa
magsusugilanon nga ang matag pulong nagduot gayod sa iyang sugilanon.
Ekonomista ang magsusugilanon. Ekonomista sa pulong.
Dunay giingon si Gustave Flaubert (tagsulat sa Madame Bovary) nga le
mot juste kun usa ka hustong pulong. Ingon niya, sa usa ka sitwasyon
adunay pulong nga sibo niini. Iyang kaluha. Iyang anino. Busa sulat
lamang sa pinulongan nga ikaw nakasabot ug nakasinati. Kay kinsa pa
bay mas nakasabot sa atong pinulongan kondili kita ra usab? Kini ang
dalan sa eloquent prose. Daw duyanon ka sa kanindot. Unsay nindot nga
prosa? Ang nobelistang nakahatag og maayong kahulogan mao si Nikos
Kazantzakis. Kini ang gabayan ko sa pagsulat:
A good prose is carefully ordered, sober, free from superfluous
ornament, powerful and restrained. It expressed all that was
necessary with the greatest economy. It had no flippancy, nor
artifice about it. It said what it had to say with manly austerity.
But between the severe lines one could discern an unexpected
sensitiveness and tenderness; in the sheltered hallows the lemon and
orange trees perfumed the air, and from the vastness of the sea
emanated an inexhaustible poetry. (Kinutlo sa nobelang "Zorba The
Greek")
Hikapa ang pulong. Batyaga ang iyang kahamis, kagaspang, kamahunihon.
May pulong kitang isog, hait, ug sambol sa pagbati. May pulong kitang
morag lumay kay mahikanhon kaayo. Ug sama sa usa ka hanas nga pintor,
imong sagol-sagolon ang bulok sa mga pulong aron pagpakita sa buot
mong ipintal.
Ang matag han-ay sa mga pulong may lainlaing larawan. Dinhi moentra
ang atong nasayran sa tulunghaan bahin sa mga pigura sa pamulong
(metapora, kabalighoan, personipikasyon, simile, litotes, alterasyon,
alusyon, ubp.). Ang Binisayang Sinugboanong pinulongan abunda usab sa
onomatopoeia nga maoy nindot dulaan sa atong paghatag og hulagway sa
esena. Pananglit: `Mipiliik' ang preno sa sakyanan. (Ang silaba
nga "ik" susama og tunog sa kalit nga pagpreno.) `Nagtinagaktak' ang
iyang sandal. (Ang silabang "gak-tak" ingon sa maoy tingog sa sandal.)
Ako nagtuo nga ang pinulongan sa tawo nagsugod lamang sa alingasngas.
Ang sugilanon dili sama sa sinema nga may makita kang larawan. Ang
sugilanon usa ka komunikasyon sa imahinasyon ug emosyon. Busa ang
kalamposan sa usa ka sinuwat nag-agad kon unsa kaepektibo ang
paggamit sa mga pulong.
Daghan ang nagtuo nga kon mogamit kitag "lawom" nga pulong, kita maoy
labing hanas nga magsusulat. Usa kana ka mito. Unsay lawom? Duna ba
goy pulong nga lawom? Ah, basin kanang giingon nilang "pulong nga
dili masabtan". Jargon, sa Iningles pa (pulong nga gigamit lamang sa
usa ka gupo sa mga tawo). Kana hinuon lain pong panahom ug angay tang
irespeto. Apan kon akoy pangutan-on, gamita ang pulong nga daling
hisabtan ug duol sa kasingkasing sa mga magbabasa. Unsay nakalami sa
di hisabtan?
Ang pulong adunay ikaduhang kahulogan. May pulong nga giabusohan ug
nawala ang tinuod nga kahulogan. Pananglit may mangutana:
"Madayon kag tambong sa kasal?"
Nga tubagon usab og: "Madayon seguro."
Kon atong analisahon, ang pulong "seguro", sento porsento gayod nga
madayon. Seguro na god na. Sa ato pa, way duda. Apan sa atong
ehemplo, ang "seguro" nagpasabot man hinuon og "way seguro".
Kana ang mga pulong nga nangasaag ang kahulogan. Ug ang magsusulat
way katungod sa pag-usab sa reyalidad sa kapulongan kay kini way
labot sa iyang responsibilidad.
Ang magsusulat angay nga masayod sa kalainan sa lagom ug itom, sa
lingkod ug yaka, sa nagtindog ug nagbarog. Kini susama ra lagi, apan
lainlain ang iyang gilapdon.
Daghang malamposong magsusulat nga yano ra kaayog kapulongan.
Kahinganlan dinhi ang bantogang Ernest Hemingway. "I don't know the
ten-dollar words... there are older and simpler and better words, and
those are the ones I use," matod niya.
Tan-awa ang kabatid sa tighimo sa mga anunsiyo. Pintok. Direkta.
Usahay gani mugbo ra apan kompleto. Usahay ang kamubo maoy mas
kompleto ug makakusog sa dagan sa estorya. Tan-awa kining ehemplo:
Gikuha niya ang pistola. Giinggansa. Nahalingi ang mga tawo sa
palibot. Nahibulong. Unya… Bang! Bang! Dayon kangitngit…Gihikap niya
ang iyang dughan. Init. Iyang gisimhot ang likido. Langsi. Mas pang
mingitngit ang iyang palibot.
Nakabantay ka sa kapaspas sa hitabo? Pila lang ka pulong? Apan tan-
awa ang daghang mga hitabo luyo sa mga pulong.
Ang pagbagay sa pulong sama sa pag-angay sa sista. Ang unom ka
kuwerdas managlahig nota apan mahibulong ka nga kon tapyan ug
kaskason makamugna mag melodiya. Apan kon may usa niini nga yabag,
ingon sa nayabag ang tanan. Busa, mahimong nindot ang imong pulong sa
usa ka linya o tudling. Apan mokibag kini kon ipares na nimo ngadto
sa laing tudling. Ayaw paglangan. Ilisdi. Pangitag laing pulong. Ug
kini nagkinahanglan og dakong pailob sa magsusulat. Kay ang
magsusulat makapamili sa iyang anak, ug niini di ka maalkansi.
Kinsang amahana ang di malipay sa anak nga ambongan?
Ang magsusulat magpaulipon gayod sa pulong. Abunda gayod siya niini.
Kay unsa man tuod ang iyang pilian kon usa ka dosena ra ang iyang
deposito? Una sa tanan, iyang tun-an ang pulong nga iyang gamiton:
ang konotasyon, denotasyon ug bisan gani ang etemolohiya aron
makontrol ang epekto kon kini idapat na sa sugilanon. Makatabang sa
magsusulat kon siya may diyotayng kaalam sa istruktura sa iyang
pinulongan, kon giunsa pagtrabaho niini. Niining bahina, belib ko sa
mga pagtuon nila ni Editor Edgar Godin, Vincent "Bentong" Isles,
Atty. Cesar Kilaton, Anhing Nazario Bas, Anhing Tomas Hermosisima.
Ang gipraktis ko kaniadto mao ang wordplay. Makalingaw kaayo alang sa
mga bag-ohan. Mahimuot kang magtan-aw sa mga larawan nga imong
mamugna. Morag mga balak nga putol-putol. Apan kini bansay-bansay
lang. Ang sugilanon dili pintal nga giyabo sa kambas, dili kabayo nga
sukihan.
May kapulongan ang mga mananagat, sugarol, trobador, perigrino, mag-
uuma, kargador. May pinulongan ang mga Bol-anon, Bantayanon,
Iliganon. Kon hain ka, kana ang imong pinulongan. Kana ang imong
medyum sa pagsulat.
Ang tanan nagsugod gayod sa pulong. Matod sa Bibliya, sa sinugdan mao
ang pulong ug ang pulong kauban sa Diyos ug ang pulong mao ang Diyos.
Gamhanan tuod ang pulong.
(SUMPAYAN)
No comments:
Post a Comment