Ni Tomas Sumakwel
Ang Pagpugong
(Ikapitong Bahin)
PUGNGAN sa magsusugilanon ang iyang kaugalingon kon siya anaa na
ilawom sa kalibotan sa iyang mga karakter. Restraint kon tawgon sa
Iningles. Dinhi masukod kon unsa ka hamtong ang emosyon tagsulat.
Ilhanan kini sa batid nga magsusugilanon. Hinuon, kasinatian lang ang
makatudlo sa magsusulat unsaon nga kini iyang magamit. Usab, makuha
kini niya sa iyang pagpaniid sa uban nga mga sinulat. Ang pagpakita
sa sugilanon [dili ang pagsulti] maoy hinagiban aron makalikay sa
sobrang paghungit sa emosyon.
Ang emosyon sa sugilanon maoy ipatigbabaw, dili ang sa tagsulat. Sa
Iliad, dili si Homer ang atong makita kondili si Achilles ug ang
iyang kasuko. Ang magsusugilanon nga sobra kainteresado sa iyang
kaugalingon, maoy magsusugilanon nga di higugmaon sa magbabasa.
Kalimti una ang imong kaugalingon ug maoy hatagig pukos ang imong
sugilanon kay dili talaadlawan ang imong gisulat (duna sab hinuoy
sugilanong porma sa talaadlawan).
Usahay malipat kita labi nag may magbabasa nga moingon nga nindot ang
sugilanon nga sentimental. Okey lang kay sila magbabasa man lang. Ang
magsusulat dili unta sentimental diha sa iyang mga sugilanon.
Mahimong makahilak kita sa usa ka sinulat apan mas epektibo kini kon
wa ta pugsa sa magsusulat sa pagpahilak.
Lahi ang sentimento, lahi usab ang sentimentalidad. Ang maayong
sugilanon anaay sentimento apan walay sentimentalidad. Wala kitay
makitang luha sa karakter apan makahilak ta. "Portraying poverty
without resorting to misery," matod pa sa usa ka respetadong alagad
sa arte.
Ang makapahimuot (humorous) nga sugilanon ingon sa walay tinguha nga
mopahimuot sa magbabasa. Ingon sa wala gani siyay tinguha nga
mopakatawa. Apan makakatawa ta. Kini lahi sa atong makitang practical
jokes sa telebisyon. Lahi sab sa gitikgitik. Lahi sa makita tang
punch line sa mga kolumnista. Ang makapahimuot mao nga ang karakter
way tinguha nga mopahimuot kanato. Morag ordinaryo lang kaayo alang
niya.
May mga higayon sa sugilanon nga naghilak ang karakter apan
makakatawa ta. Kini abilidad gayod sa magsusulat. Ang bantogang
playwright nga si Dario Fo may ingon nga kalidad sa iyang mga dula.
Morag nagpakatawa siya apan diay siya nagpahilak.
Sa seryosong sinulat, makita sab nato ang abilidad sa tagsulat kon
giunsa niya pagpugong ang iyang kaseryoso. Kon tan-awon sa usa ka
bantang, wala gani tay makita nga seryoso. Apan diay, sa atong
pagtugkad luyo sa iyang mga linya, anaa ang nagpamaak nga reyalidad
sa kinabuhi.
Ang usa ka magsusugilanon nga buot mopabiaw sa luha sa iyang mga
magbabasa kinahanglan nga mag-amping sa iyang mga tudling. Pananglit,
buot natong pahilakon ang magbabasa sa kakabos sa panginabuhi sa
karakter (nga maoy sagad natong tabas kay nagtuo ta nga maoy lami),
ato dayong gamiton ang mga pulong puno, nag-agos sa tumang
kamahinuklogon, nga ingon sa hapit nalang nato silian ang mata sa
magbabasa aron lang gyod makahilak. Makahilak? Unsaon nato paghilak
nga giunhan na man ta sa tagsulat. Ug nganong nahitabo kini sa usa ka
obra? Ang tagsulat nadala sa iyang kaugalingong sugilanon. Nadala
siya sa kaugalingong sitwasyon. Dili baya daotan kon ang magsusulat
maghilak atol sa iyang pagsulat o kaha magpamukpok sa iyang dughan
kay ianod lagi sa emosyon apan kinahanglan nga siya hamtong og
pagbati aron makapugong sa dagan sa mga hitabo diha sa iyang obra.
Sa kang Toni Morrison (Nobel Laureate) nga "Sula" makita ta ang
karakter nga mipahid og lard sa lubot sa iyang anak kay nagpunayg
hilak kay gitubol. Kabos ang karakter ug ang lard katugbang sa atong
ginamos nga maoy kataposang bahandi sa panimalay. Ang lard diyotay na
lang kaayo nga igo lang nagpilit sa lubot sa lata. Tungod sa kaluoy
niya sa iyang anak, iyang gipahid ang kataposang bahandi sa iyang
panimalay. Mora kog natunaw dihang nabasa ang naasoyng nobela.
Sa kang John Stienbeck usab nga "Grapes of Wrath" imnon unta ni Tom
Joad ang nahabiling whiskey aron mawala iyang kabalaka sa pagka hanap
sa ilang kaugmaon. Apan di ipainom sa iyang inahan kay gamiton isip
tambal sa duha ka bata nga may sakit sa dunggan (kay kon mahubog dili
na man manghilak ang duha ka bata). Kasakit sa akong dughan dihang
nagbasa.
Niadtong gamay pa ko may silingan kami nga labihan karabanit. Ang
trabaho sa amahan mao ra ang paghakot sa saging sa mga silingang mag-
uuma nga bayran og pipila ka sensiyo. Nabati ko kausa nga nasuko ang
amahan sa iyang kinamagulangang anak nganong gibanyos ang gas sa
lamparilya. "Nganong imo man intawong gihaplas ang gas nga ako unta
tong gamiton pagtangtang sa tagok sa saging sa akong ulo," matod sa
amahan. Hangtod karon kon mahinumdom ko, maghapdos ang akong dughan
nga magpalandong sa kahinugon sa amahan sa gas nga gigamit sa iyang
anak nga gibutdan sa tiyan. Sa tanang talan-awon sa kakabos, kadto
maoy labing duol kanako.
Kausa nadagsa ko sa Masbate. Sa dapit nga akong napadparan, ang humay
sa plato maoy pagkaon sa mga dato, daw bulawan. Ang balay nga akong
giabtan gipanag-iya sa mananggite. Nabati ko siya buntag sayo dihang
nagpagirik sa pitlagong sa tumoy sa sanggotan. Pinugngan ang iyang
sangpit sa asawa: "Day, tagoi nang bahaw kay basig kaonon sa mga
bata, humay ra ba na."
Sa akong gipang-asoy, wa kay makitang sentimentalidad. Apan
makatambulingaw ang sakit nga kamatuoran. Ingon ana ang sugilanon nga
maayong sulaton. Bang! Morag dinamita nga anha buto sa mga pahina nga
gigunitan sa magbabasa.
Ania koy sitwasyon sa usa ka sugilanon:
Dugay rang nangandoy ang usa ka kuwatro anyos nga bata nga mouli ang
amahan niyang sundalo. Namatay ang iyang amahan sa panggubatan ug
gihatod ang patayng lawas sa probinsiya. Dihang gikawas sa military
truck ang patayng lawas, labihang lipaya sa bata kay nauli na kuno
iyang tatay.
Karon, kon ang ihulagway sa magsusulat mao kadtong pagminatay sa mga
hamtong sa kahunigon sa namatay, unsay lami niana? Apan kon ang
ihulagway mo mao ang kalipay sa bata sa pag-abot sa iyang amahan,
pagkasakit paminawon, di ba? Unya himoon mo lang telon ang hinilakay
sa mga tawo apan ang gipasalida mo mao ang lukso-lukso sa bata sa
iyang binatang kalipay. Karon, kinsay di makahilak niini?
Sa usa ka mananaog nga sugilanon ni Marcelo Geocallo, natambulingaw
ang karakter dihang nasayod nga namatay diay ang iyang bana sa usa ka
rally. Dako man god ang ilang pangandoy nga maka-abroad aron
paglingkawas sa kakabos. Diha na sa mga kamot sa asawa ang papeles
nga ang iyang bana seguro nang maka-abroad. Apan imbes mohilak
atubangan sa iyang bana, labihan niyang lipaya kay lagi matuman na
ang dugay nilang pangandoy.
Mao kini ang gahom sa restraint. Kini ang maghatag og maayong bantang
sa usa ka sugilanon. Ang pagpugong mao ang barometro sa kalig-on o
kahamtong sa emosyon sa tagsulat. Kini himoon gayod sa tumang
kahanas, pagmatngon, ug pagtimbang sa gibug-aton sa sugilanon.
Ang katuyoan nato ngano nga pugngan gayod ang ariya sa mga pagbati
mao nga aron makahigayon usab ang magbabasa sa pag-apil sa imong
sugilanon. Pinaagi niini, may gibilin kang anino sa ilang
imahinasyon. Ang mga magbabasa utokan usab. Ang paghungit kanila sa
sugilanon insulto sa ilang kapasidad sa paghunahuna.
May nabasahan ko kaniadtong sugilanon nga ang setting diha sa
baybayon. Sugilanon sa duha ka managhigugmaay. May suliran ang ilang
gugma. Gihulagway sa tagsulat ang katahom sa kahaponon, ang mga
pinong balod, ang kabugnaw sa hangin… taas kaayo… ngadto sa taas og
utong nga parapo. Nindot baya unta ang iyang pagkahulagway. Intonsis,
nalimtan niya ang duha ka karakter. Nganong nahitabo kadto? Natental
siya sa kalami sa iyang setting. Sa laktod, wala siyay restraint.
Nasentimental siya. Gawas lang kon ang dugokan kon bola mano mo sa
sugilanon mao ang dapit nga nahitaboan sa sugilanon, ayaw intawon
kalimti ang imong mga karakter.
Ang nakainteresante sa sugilanon mao gayod ang karakter.
(SUMPAYAN)
No comments:
Post a Comment