Ang Papel sa Kabit

Kahigalaan,
Sa gusto lang mobasa og mga ingon ini nga sinulat. Atong sudlon ang
misteryosong kinabuhi sa banggiitang mga artist. Kining gumalaysaya
napublikar na sa usa ka magasin. Labyog...

Ang Papel Sa Kabit Diha Sa Obra Sa Mga Makisisining
Ni Omar Khalid

LABIHAN kong kahimuot sa usa ka kritiko nga si Albert Mordell sa iyang
basahong "The Erotic Motive of Literature". Sa makausa pa,
napamatud-an niya nga usa sa naghasol sa kahimatngon sa usa ka
makisisining sa katitikan mao kining erotikanhong pagbati nga
nahilakip na sa tuyok hunahuna.

Hinuon, sagad sa mga pagtuon sa maong basahon namatikdan kong gibase
ra usab sa mga teyoriya ni Sigmund Freud bahin sa sekswalidad sa
kabatan-on apan unang higayon lang nga malamposong gigamit diha sa
pagtuon sa mga sinulat. Si Freud partikular kaayo sa mga butang nga
natago sa luyo kaisipan sa tawo nga maoy nahimong patukoranan sa dagan
sa atong hunahuna karon.

Wa makalikay sila si Edgar Allan Poe, Honore de Balzar, Oscar Wilde,
John Keats, August Strinberg ug Charlotte Bronte sa halawom nga
imbestigasyon ni Mordell. Si Charlotte nagsulat og mga nobela bahin sa
relasyon sa usa ka babaye ngadto sa iyang maestro nga minyo. Ngano
kaha? Ang mga kritiko (ilabi na si May Sinclair) nag-ingon nga
imposible kanang mahitabo kay mugna lang sa kaisipan ang maong
sugilanon. Apan kaniadtong 1913, gipagawas sa London Times ang upat ka
kadudahang sulat-personal ni Charlotte sa iyang maestro— si M. Heger.
Nakalugsot ang dakong tinagoan pinaagi sa kaalam sa saykoanalisis. Ang
nobela ni Charlotte bunga diay sa wa-katugbangi niyang gugma sa iyang
maestro. Si Charllote mao si Lucy Snowe sa nobelang "Jane Eyre", way
duda. Labihang sintaha ni May Sinclair ug iyang gisaway ang London
Times. Tingali tungod kay naligsan ang iyang teyoriya.

Usa lang ko sa dugay nang nanukit kinsa kining mga karakter luyo sa
mga sugilanon ni Poe. Kinsa si Legia? Kinsa kining mga babaye sa iyang
mga balak? Kinsa kining mga babayeng walay ngalan sa iyang mga
sinulat? Nganong morag diyosa ug misteryoso ang tratasyon niya sa mga
babayeng karakter? Nganong kini ang gitagaan niyag dakong panahon sa
iyang mga sinulat? Nganong bahin man sa damgo ang paborito niyang
tema? Wala bay problemang sosyal ang iyang katilingban? Ug nganong
taliwa sa naghinobrang pagmahal sa lalaking karakter sa babayeng
hinigugma, mosangpot man gayod sa kamatayon?

Makapakugang ang panugkad ni Mordell nga, matod niya, kadaghanan sa
babayeng karakter ni Poe wala mahimong modelo si Virginia Clemm (asawa
ni Poe nga sayong mitaliwan) kondili ang mga hinigugma sa kabatan-on
sa bantogang magsusugilanon, pananglit kang Elizabeth Herring. Kon
nakabantay ta, sagad sa iyang mga karakter nga babaye mamatay gayod.
Pananglit sa "The Black Cat", "Morella", "The Assignation" ug
"Ligeia". Nakapaneguro si Mordell nga ang kamatayon sa mga babaye sa
sugilanon ni Poe maoy resulta sa iyang kahimangod nganong "namatay"
ang kalipay sa maong mga gugma. Wala kini tuyoa ni Poe. Apan kini na
ang nangulipon sa iyang kaisipan ug imahinasyon.

Nagtuo ko nga dakong porsento sa temang suwaton sa usa ka magsusulat
mao kadtong mga inayrang pagbati. Mosuwat siya nga mahatagan og
kahumpayan ang pagbati nga nagsamok sa iyang katulogon. Apan dili
kahumpayan ang iyang maangkon kondili manganak hinuon kinig laing
ekspresyon sa dagway sa balak kun sugilanon. Pinaagi sa simpatiya sa
mga karakter sa usa ka hitabo, masabtan mo unsa ang naghasol sa
tagsulat bisan pa sa iyang paglikay-likay niini.

Bisan niadtong wala pa nako mabagti ang basahon ni Mordell, may
teyoriya na akong si Poe usa ka tawong naghambin ug kaliboag usa ka
tinagoan. Nga kon ato lang masabtan sa maabtikong pagbasa ang iyang
"The Cask of Amontillado," daghan kinig gihambing padalipsang sa pagka
tawo sa bantogang awtor. Teksto por teksto ug base sa sugibuhi ni Poe,
dili kalikayan ang pag-alinupong sa mga pagduda nga duna siyay
gitagoang hinuptanan nga panahon ug kaalam sa saykoanalisis lang ang
nasayod. Ang sirkumstansiya sa pagkawala sa iyang ama-ama ug sa ilang
panagbikil labihan kalig-on nga tungod niini dili nako kalikayan ang
pagduda.

Ang kalibotan sa mga alagad sa arte mao ang paglipay sa iyang musa. Sa
magsusulat, anaa ang iyang mga karakter nga hinulma ingong modelo sa
mga tawo nga nahibagtan sa iyang pagsuroy-suroy. Gama sa hunahuna,
moingon ta. Apan ang hunahuna sama sa nabutang nga datos sa
dagitabyan— matang sa makina nga moandar lang depende sa atong
ipasulod nga kasayoran. Ug mas dako dinhi ang luna bahin sa "tinagoang
gugma". Mas daghag relasyong ginadili, mas komplikado ang iyang
masulat, mas tukib.

Ang mga ingon niini maoy makapasamot sa kainteresante sa mga buhat sa
artist. Kadako diay sa papel sa mga kabit ug nanglabayng relasyon diha
sa trabaho sa usa ka makisisining, nakaingon ko. Walay nagsugo nga
"hala, pangabit aron makaobra kag pinintal kun sugilanon kun balak kun
musika kun arketiktura nga matahom". Nahisgotan lang ni sa pagmatuod
nga may luna gihapon sa arte ang mga kerida ug iring-iring. Kay
tinago, buot hatagan sa artista og laing espasyo sa iyang ekspresyon.
Ug niini, mas pang mokapakapa ang iyang kadasig.

Dili man matuman ang ingon nga matang sa gugma apan napuslan ra
gihapon ang pakyas nga mga saad o kaha gugmang wa ikabungat.
Sa natad sa pamintal gani ning bag-o lang, pinalabi sa mga kolektor
ang mga obra nga namugna tungod sa inspirasyon sa usa ka kabit.
Makapahimuot ang bag-ong alingisig. Apan di mawala ang pangutana kon
angay bang palitog mahal ang pinintal nga gikan sa sayop nga gugma?
Human magakos, hagki, ug ikadulog sa pintor ang hinigugmang kerida,
angay ba kining makahupot og luna sa bungbong sa mga kolektor?

Apan bahala nag gikan kini sa gugmang mahadlokon sa kahayag—

Ang pinintal ni Amedeo Modigliani sa iyang kabit nga si Jeanne
Hebuterne nahalin didto sa Sotheby's sa London sa balor nga $30
milyones— ikaduha sa labing mahal nga pinintal sa bantogang
impresyonista (ang ubang kritiko mitawag niyag kyubista apan mas pabor
ko nga italay siya sa nahauna). Gipalit kini sa kolektor nga nanawag
lang sa telepono ug wa magpaila. Gipalit sab og $135 milyones ni
Ronald S. Lauder ang pinintal nga dagway ni Adele Bloch-Bauer nga gama
sa simbolistang Austriano nga si Gustav Klimt— usa ka talagsaong
rekord sa bisan unsang pinintal.

Kaniadtong Mayo, usa ka misteryosong kolektor ang mipalit sa
kyubistikong hulagway ni Dora Maar didto sa New York sa kantidad nga
$95 milyones. Si Dora Maar mao ang kabit ni Pablo Picasso. Apan dili
lang si Gining Maar ang iyang kabit. Aduna pa siyay Marie-Therese
Walter. Bisan sa malipayon niyang kaminyoon kang Olga Khokhlova,
nagbugno sa kambas sa iyang hunahuna ang laing duha ka babaye. Ug kon
magtan-aw ka ning mahal kaayong pinintal ni Picasso, makita mo ang
literal nga pagbalhin-balhin sa panagway sa duha ka babaye nga gihiusa
sa usa lang ka nawong.

Way makatuo nga mahimo ni Picasso ang pagliko og laing dalan sa gugma.
Ug sa sirkulo sa iyang mga patron, pipila lang ang mituo nga kabit
niya si Marie Therese. Apan upat ka tuig human sa kamatayon sa
bantogang pintor, naghikog si Marie Therese samtang si Dora dili na
mogawas sa iyang lawak. Ang miabot sa imong hunahuna mao sab ang nia
kanako karon.

Gihimong modelo ni Pierre Bonnard si Marthe de Meligny kaniadtong
1893. Labihang baha sa kahinam ang misanap sa diwa sa pintor dihang
gipintal niyang hubo ang maanyag nga Marthe nga gipalingkod sa ngilit
sa duwang-kaligoanan. Dinhi, migisod ang erotikanhong relasyon taliwa
sa pintor ug modelo. Base sa pinintal, nagtuo ko nga makadaghan lilia
ni Bonnard si Marthe tungod sa daghang mga mata nga makita nato sa
lawas sa dibuhong hulagway. Apan nabagtan ni Bonnard si Renee
Monchaty. Busa, sa iyang "Young Women in the Garden," dako ang papel
ni Renee samtang ang itom-ug-buhok nga Marthe diha lang intawon sa
ngilit nga morag natunaw lang sa likod sa tabilawan. Nagminyo si
Bonnard ug Marthe. Usa ka buwan ang milabay, naghikog si Renee.
Ang nakapamahal sa nahisgotang mga obra dili lang kay maayo kining
pagkapintal sa mga maestro sa modernong arte kondili apil na sab niini
ang mito nga nagpaluyo sa kasinatian sa pintor sa iyang mga kabit.
Kini tingali ang nakadugang sa iyang kalidad.

Kon usa ka sa nakahupot ning maong mga pinintal, dili kaha ka gitikon
sa imong lawak kon mag-inusara nga mag-atubang sa portrait sa babaye
nga nabuangan sa usa ka pintor sa iyang panahon? Kon pananglit
mag-atubang ka sa dibuhong hulagway ni Adele Bloch-Bauer (pinintal ni
Klimt) diin matod sa estorya, mas gustong magsul-ob og taas nga sinina
apan walay hamunghamong sa sulod, unsay imong hunahuna?

Kini tingali ang hinungdan nganong mahal kaayo ang ingon nga mga obra.
Kon nasayod ka sa kasinatian luyo sa obra, mas pang pangandoyon mo ang
paghupot niini.

Sa literaturang Bisaya ilabi na sa balak, di kita makalikay nga may
mga magsusulat nga nagtipig og magdadasig nga tinagoan. Ilang
ipahinungod sa misteryosong mga babaye ang ilang mga balak. May ipaagi
lang sa tinago nga simbolo. Naay mamatikdan nato nga naningkamot nga
di masayran ang ilang tinagoang gugma apan sa tanto natong sag-a sa
mga elemento nga ilang gisulat, masihag na hinuon ang tinuod nga
hinungdan nganong naingon ang dagan sa sinulat.

Kinsa gyod kaha si Pepita sa kinabuhi ni Marcel Navarra? Kinsa si
Martina sa kapakyasan ni Hugo diha sa kinabuhi ni Gremer Chan Reyes?
Asawa gyod kaha ni Vicente Ranudo ang iyang gibalakan sa
"Hinikalimtan?" Nganong ingon kaabubhoan ang balak?

Kon walay represyon sa gugma, dili unta kaayo daghan ang nasulat nga
mga maayong obra sa katitikan. Mao kining matanga sa represyon ang
nakamugna sa labing daghang sinulat nga katitikanhon sa kalibotan. Ang
emosyong katitikanhon ug neurosis sa magsusulat makita diha sa iyang
sinulat.

Matod ni Mordell: "The author cannot escape the past and he always
opens up more channels of his heart than he has suspected."

Ang mga sinulat nga mas gusto nato mao kadtong mga obra nga susama
usab sa atong kapakyasan o pangandoy. Mas gusto natong basahon ang
bahin sa kalisdanan nga atong nasinati ug andam tang magpaanod sa
pantasya nga gimugna sa mga awtor. Makabaton tag katam-is sa paghandom
sa kapait.

Mihugot ang akong pagtuo nga ang patayng kagahapon maoy naghari sa
atong karon. Ug ang mga alagad sa arte dili gawason niini. — #