Sinulat ni Omar Khalid
(Ikaduhang Bahin)
TAUDTAOD na kong naniid sa lakat sa atong katitikang Binisaya sukad
nga nakamatngon akog buot sa kalamian sa mga lalang sa imahinasyon.
Gani, mao usab kiniy hinungdan nga nahagit ang gamay kong katakos
aron sunogon ang kilay tungod sa pag-alisuso sa tinguha nga makat-on
gayod sa arte sa panugilanon. Tinuod ang kabatid halayo pa kaayo
kanako apan namasin lang ko nga makapaambit.
Sagad sa nahinagbo kong nagtuon-tuon (sagad mga young blood
writers ning Bisaya magasin) mangutana gayod unsaon ba paggambalay
ang usa ka hipno nga sugilanon. Pito ka tuig na ang milabay, mao usab
kining mga pangutanaha ang misantop sa akong hunahuna. Dili
ikatingala ang maong pangutana. Kay mahibulong man ugod kita nga
kasayon bang basahon sa usa ka sugilanon apan nganong lisod mang
sulaton. Hunahunaa lang nga nag-atubang ka karon sa usa ka blangkong
papel nga pun-on mo sa mga pulong nga mahimong tinuod diha sa
imahinasyon sa mga magbabasa.
Ang akong gibuhat kaniadto sa nagsugod-sugod pa ko mao ang
pag-ugmad sa akong kinaiya sa pagsulat (writing habit). Kini mao ang
pagsulat nga libre ug gawasnon aron mabaid ang akong kaisog sa
pagpakiglayog sa daghang mga pulong. Sulat lang sa way lingi-lingi
bisan asa mapandol ang imahinasyon. Sa madugayg sa madali may masubay
ka rang maayong dalan. Sa tumoy sa bangaw may tibod sa bulawan, matod
sa awit. Angay kitang masayod nga ang magsusulat mosulat gayod sa way
paghunong. Sa way paghunong? Oo! Kay ang trabaho sa magsusugilanon
nagsugod dihang siya mimata sa kabuntagon hangtod sa pagtuktugaok sa
laing kabuntagon. Ang paghunahuna unsay sulaton maoy unang lakang.
Unang lakang, kay may hagit pang nagpaabot sa unahan. Ug batyaga nga
sugod karon, nabunyagan ka na sa ngalang magsusulat. Kabahin ka na sa
giingon sa usa ka batid nga "the unacknowledge legislators of the
world".
Ang magsusulat nagtan-aw kanunay sa tanang mga esena sa
kinabuhi nga kanunayng bag-o sa iyang mga mata; sama sa usa ka bata
nga ang pangisip kanunayng puno sa mga pangutana. Ang magsusulat usa
ka bisyonaryo. Ang ordinaryong hitabo, mahimong usa ka dakong
sugilanon kon mahatagan tag igong pagpamalandong. Usa ka klasikong
pananglitan mao ang nasuwat ni Fred F. Monternel nga "May
Kasingkasing Magmaya Matag Bunok Sa Ulan" (Bisaya, Hulyo 12, 2000).
Kon ang kaordinaryo maoy hisgotan, ambot kon may molabaw pa ba sa
maong sugilanon. Kasugiran sa mga ordinaryong tawo sa ilang mga
ordinaryong kalipay. Ang mga karakter naguol kay ang ilang pangita
(nga mao ang pagkariton sa pinalit sa mga tawo sa merkado) gihulga sa
kapakyas sanglit mibunok ang ulan. Apan nakakita silag paagi nga ang
pag-ulan mahimong "makapamaya sa ilang kasingkasing". Gihimo nilang
tulay sa mga tawo ang kariton ug busa nakakuwarta ra gihapon. Di ba
ordinaryo ra? Apan luyo sa iyang kaordinaryo makita nato kon giunsa
sa tawo pagsukol sa iyang suliran. Nakita nato ang atong kaugalingon
sa maong sugilanon. Lagmit lain kitag mga "kariton" ug mga "ulan"
apan sama sa sugilanon, kita di mahadlok. Kadakong kapuslanan sa
sinulat paghatag kanatog laing mga panlantaw ning kinabuhi.
Tan-awa ang katahom sa laing anggulo. Kay ang katahoman
halayo kaayo sa ordinaryong mga pagbati, laing maalamon ang nag-
ingon. Pagsulat uban ang gugma ug kini ang maghatag og lana sa imong
tangkaraw.
Ang mga magsusugilanon sa gawas nga nabantog sa kayano sa
sugilanon mao si Anton Chekhov ug Guy de Maupassant. Apan
kahibulongan nga hangtod karon ang ilang mga obra ato pang gibasa ug
kanunayng naghagit sa pagtuon sa mga eskolar ug kritiko. Sa atong
katitikang Binisaya ang kayano usab ni Gumer Rafanan nakapahimo
niyang bantogan, ma-balak o ma-sugilanon. Busa —
Kayano! Kayano! Kayano!
Ayaw pangambisyon sa giingong literary stories. Kon ikaw may
igo nang katakos, kini moabot kanimo sa wa damhang higayon. Una sa
tanan, kinahanglan masabtan gayod ang imong sinulat nga bisan daghan
og gilaktoran apan wa gayoy nalibanan. Matag pulong may iyang
kapuslanan. Dili paturagas. Kini ang unang birtud sa kabug-at.
May mga sinulat nga usahay mahibulong ka. Maayong pagkahan-ay
apan wa ka ganahi. Patay. Morag di masabtan kon unsay kulang. Dili
asin, dili betsin, dili suka. Daghan ang mga magsusulat nga ingon
niini apan di ko na lang hinganlan kinsa kay numero unong kriminal
ang pagtaas sa presyon sa dugo. Sagad sa mga sugilanon nga "patay"
mao ang bahin sa mga karakter nga way kalig-on. Stereotype kun
typecast. Kana bang giingon sa hilawng mga kritiko nga: "nganong ato
man gyong himoong bida ang mga rebelde, kawatan, ubp". Angay tang
timan-an nga ang trabaho sa magsusugilanon dili mao ang pagsilot sa
mga kriminal; labaw nang dili ang paghimong santos sa mga buotan. Ang
buhat sa usa ka maayong magsusugilanon mao ang paghatag og "mata" sa
tanan pamasin nga kitang tanan makabaton og katakos alang sa
ikaduhang konsiderasyon sa pipila ka bahin sa kinabuhi sa usa ka
tawo. Kita ang mopasundayag sa atong pagkatawhanon luyo ning
kinabuhia. Responsibilidad moral? Oo, husto ka higala. Ang maayong
magsusulat anaa usab niana. Mao bitawng hatagan tag konsiderasyon ang
pipila ka matang sa tawong typecasted na tungod sa atong
resposibilidad moral. Daotan ba diay kon makakita kitag katarong kang
Brando Bandido o kang James Bond? Nganong nalingaw ka kang Bondying
(Da Adbentyurs ob Inting en Bondying, usa ka serial nga komiks sa
Bisaya) nga di mosulod sa iyang klase (ang bata nga tapolan mosulod
sa iyang klase typecasted gihapon nga di sulundon)? Kay kon mao,
unsang matanga sa moralidad ang buot natong umolon? Ang sugilanon usa
ka kalingawan, dili usa ka monasteryo. Ania ang laktod: pangitaa ang
katarong bisan diha sa giisip nga mga daotan, pangitaa ang daotan
bisan sa giisip natong mga matarong. Pangitaa ang mga libakera bisan
diha sa midawat sa komunyon. Pangitaa ang kasalbahis bisan diha sa
tinamod nga mga banay sa katilingban; ang malumong kasingkasing sa
mga kriminal. Karon, anaa na sa imong kamot ang sugilanong nagpanikad
sa kinabuhi.
Subaya ang kamatuoran sa kinabuhi aron makaila ka unsay
karakter nga ideal (anaa lang sa hunahuna) ug real (anaa gayod). Aw,
nangita man kaha ta sa reality. Kinsay makausab sa reality? Ang tawo
nag-idealized kanunay sa unsay moral apan ang iyang nature sukwahi
kanunay: malisyoso, corrupted, imoral sa gilagda niyang mga
panukdanan.
May katuyoan ang sugilanon. Duna kiniy buot ingnon. May punto
ang tagsulat nga buot ipalungtad. Kay kon kini wala, ang tinta mo
nausik. Ang mga pagtulun-an ni Kristo iyang gipakita sa makalingawng
mga sugilanon (sanglitanan). To drive home a point, matod sa mga
Ingles.
Ang maayong sugilanon nagbaton sa sense of urgency. Way
daghang tuyok-tuyok. Way daghang salto-salto. Morag manok-teksas sa
bulangan nga mokanuos pagkupog. Kataw-an sa mga puntos ang manok nga
sukol-dagan ug way labok. Kon ang sugilanon mo kuwang sa lansad, di
maayong pustaan kay alkanse sa ariba. Ang gusto sa mga magbabasa:
inighuslo sa bayna, kupog dayon.
Husto ang panukiduki. Apan bisan pa sa kamasangkaron sa imong
mga panigsusi; ibutang ta, anaa na nimo ang tanang datos, kana di pa
garantiya nga mosangpot sa kanindot ang usa ka obra. Angay tang
masayran nga mobasa kita og sugilanon di tungod sa impormasyon kay
ang tawo napuno na niana. Ang apson sa mga magbabasa mao ang emosyon.
Duna ba goy nakahilak nga magbabasa kay maayong mogamit ang tagsulat
sa teknikalidad unsaon pagdakop ang usa ka kriminal? Wala tingali. Si
Stephen Crane nga bantogan sa iyang nobelang "The Red Badge of
Courage", usa ka nobela sa gubat, may mga sayop sa iyang termino-
militar. Ang magbabalak nga si John Keats may sayop usab sa iyang
balak nga "On Reading The Chapman's Homer" (imbes mogamit kang Balboa
isip unang nakakita sa Lawod Pasipiko, si Cortez maoy iyang nasuwat).
Karon, nakapamenos ba kini sa gibug-aton sa ilang mga obra? Nganong
pungkol ang Venus de Milo? Nganong way kilay si Mona Lisa? Nganong
may notang sayop ni Mozart? Di kaha binata kon lalisan pa nato unsaon
paggamit ang `media noche' ug `noche buena'? Kinsa bay nakasulat og
sugilanong di masaway? Matod sa Bibliya, ang unang molabayg bato sa
babaye kadtong walay sala.
Ang mga bug-at nga buhat sa alampat gikan sa atong
subconscious ug superconscious: mga kasinatian nga natigom lamang
luyo sa atong kalag.
(MAY SUMPAY)
No comments:
Post a Comment