Mubong Kurso Sa Pagsulat Og Sugilanon (Seryal)

Mubong Kurso Sa Pagsulat Og Sugilanon
Ni Omar Khalid

(Pasiuna: Kining maong artikulo kabahin sa seryal nga gisuwat sa
tagsulat og napatik na sa magasing Bisaya. Gituyo kini pagpagawas
dinhi alang niadtong atong kaubanan sa balayan nga buot makat-on
pagsuwat og sugilanon. Ang Omar Khalid takubang-ngalan ni Richel
Dorotan nga mao karoy literary editor sa magasing Bisaya. Ang iyang
seryal anaa na karon sa ika-13 nga bahin sa Bisaya. Mangayo sab siyag
pidbak ninyo kon buot ba ninyong iposte tanan dinhi ang uban pang mga
bahin sa iyang seryal. Sa pagkakaron, kini pakati lang una alang
niadtong dunay interes nga makakat-on sa pagsulat og sugilanon. Ang
tagsulat mananaog sa Unang ug Ikaduhang Ganti sa sugilanon sa
Bathalad-Cebu naiadtong 2004. Sa 2003, siya usab ang midaog sa
Ikaduha ug Ikatulong Ganti sa Sugilanon sa Bathalad-Mindanao.
Mananaog sab siyag unang ganti sa Interschool Three-Act Play writing
contest niadtong 1998 Centennial Celebration sa iyang ug napasundayag
sa mga magdudula sa Cebu Roosevelt Memorial Colleges. Ikaduhang Ganti
usab siya sa tigi sa balak nga gipasiugdahan sa Sunstar Superbalita
sa Cebu niadtong 2004.)

KON way problema, way sugilanon. Ang nakainteresado ning kinabuhia
mao ang problema. Matod sa awit Binisaya: "Bakakon ang mosulti nga
siya way suliran. / Bisag dato bisan pobre tanan dunay kagul-anan. /
Ang batang mahimugso niining kalibotan, tungod sa suliran, hilak
hibatian." Bitaw. Wa magbakak ang awit.
Kang kinsang problema ang atong sulaton? Kadaghan. Kon problema ang
hisgotan, kini ang numero unong hinungdan nganong di mahutdag trabaho
ang mga batid sa saykolohiya, ug puno kanunay ang hospital alang sa
nalisoan sa turnilyo.
Ug kadtong mga balidong mga problema lamang ang sulaton.
Unsaon pagbanabana sa bug-at nga problema? Kana depende sa matang sa
pagka tawo sa imong karakter. Ang dato di maproblemag bugas. Kon kini
maoy problema nga gilatayan sa imong sugilanon, napakyas ka. Ang
pobre di maproblemang graheanan sa kotse. Di kini kabahin sa
reyalidad sa iyang kalibotan. Kon kini ang imong subayon, katulog na
lang kay basig mas katuohan pa ang imong damgo kay sa anaa karon sa
talad mong sulatanan.
Kita di mawala, matod ni William Faulkner, tungod kay kita
may kalag. Kahibulongan bitaw nganong sa kalisod sa atong mga
problema, makangisi gihapon kita sa atong mga higala. Kaanindot nga
kinabuhi bisan sa mga problema. Busa ang sugilanon bahin sa problema
tungod kay mao kana kita. Sulbaron sa karakter ang problema, pakyas
man kon molampos. Makigbugno siya sa kusog nga agos sa kinabuhi. Tan-
awang sapa, ang iyang dinagayday. Usahay hilom, tulugkaron, ug way
kibo sa iyang agos. Apan kinsay nagdahom sa unahan kini mahulog sa
usa ka busay, mapusgay sa kabatoan. Unya hilom na man, daw laylay sa
nagdukang inahan sa kagabhion. Sa kataposan, mahisangko siya sa
dughan sa dagat. Ug kini hilom na usab. Ingon ana ang sugilanon.
Ang mga halinon kaayong nobela hilabihan kaadunahan niining
problema. May problema ang usa ka karakter nga mohatod ngadto sa
laing mga problema. Kahinganlan dinhi ang mga bantogang awtor sa
dekada 60 sama ni Mickey Spillane ug Max Brand. Ingon sa mga urban
cowboy ang mga karakter. Maglaway ka samtang magbasa sa ilang mga
nobela. Daw makapasmo kon di mo humanon sa pagbasa.
Sagad sa abunda niini mao ang mga detective stories. Unsaon
pagsulbad sa krimen? Kinsay nagbuhat sa krimen? Usahay talagsaon pa
kaayog kasulbaran nga makapanakla ka. Ambot kon may makalabaw ba sa
kang Edgar Allan Poe ning kategoriyaha. Sa "The Gold Bug" gipakita
niya ang paagi unsaon paghubad sa usa ka tinipigang sulat aron
makaplagan ang bulawan. Kinsay magtuo nga ang mamumuno sa "The
Murders of Rue Morgue" usa diay ka orangutan? Sa nagtungha pa kita,
si Poe ang atong gisipit-sipitan ug lagmit way sinuwat niya nga wa
nato maukay. Makapaintriga ang iyang mga sugilanong bahin sa mga
maanyag nga babaye (apan pulos nangamatay) sama sa "Morella", "The
Assignation", "Legiea", ubp.
Nagtuo ko nga kon nahimo pa lang mga tulisan ang mga
magsusugilanon, ambot kon hidakpan ba sa mga otoridad. Hanas silang
mangitag sulbad tungod sa kaadunahan sa imahinasyon.
Ayawg kalimot nga ang sugilanon maoy pakigharong sa mga
suliran. Dili imo. Iya sa karakter nga maoy nagdala sa sugilanon. Imo
lang ang pagpanimon kay ikaw mao ang maglalalang sa daghang mga
kahibulongan sa kalibotan. Di ba ginganlan ka man og gamayng Bathala?
Kon unsa kabug-at ang problema, kana ang banabanaon sa
magsusugilanon. Ayaw papas-anag usa ka sakong bato ang hulmigas. Ayaw
hatagig suliran ang karakter nga malisod uyamot ang pagsulbad sa
iyang katakos. Nakabantay ka sa gihimo sa mga segunda klaseng
pelikula nga kay wa na may mahimo ang karakter sa iyang suliran,
hatagan dayog liot sa direktor kun tagsulat. Wala na. Natabla ang
tanan. Gipatay na lang nga way hinungdan. Ug mopauli ka nga mosaad,
mag-usab pay layog!
Ang mga dramaturgong Griyego (labi na ang mga hanas sa dulang
trahedya sama ni Sophocles, Aristophanes, Euripides) migamit sa deus
ex machina (Diyos sa makina) kon ang krisis sa karakter hilabihan na
kalisod. Dunay plataporma sa esenaryo nga molusad nga luwanan sa mga
Diyos aron luwason ang aktor. Apan kini gidawat nila kay kabahin man
sa kombensiyon sa ilang mga pagtuo. Sa atong panahon, kini di na
magamit.
Kini ang akong proseso: Una, ang problema wa dahoma nga
moabot apan miabot. Ikaduha, mangitag paagi ang karakter nga kini
masulbad. Unya ang catharsis (pagsipong sa mga emosyon nga daw dakong
baha). Kon kini ang imong paagi, sayon ra ug lagmit maimo ang
pagakpak.
Busa—
May karakter nga adunay problema ug siya mangitag sulbad.
Sayon ra. Matod ni Junne Cañizares, kapakapa lang kay sa madugayg sa
madali maantigo ka rang molangoy. Apan kini sab ang ako: Ayawg
pangahas og tidlom sa dakong lawod kon wa kay manluluwas. Kini lang
una: suwata ang duol sa imong kasingkasing, ang anaa sa imong
kasilinganan. Kini nagtipig gihapon og dagkong sugilanon nga wa mo
lang himatikdi.
Kon miungot ang imong dagang, kana usa ka dakong problema.
Karon, naa ka nay temang mahimong sulaton.
(Sumpayan unya nato)

Mubong Kurso Sa Pagsulat Og Sugilanon (2)

MUBONG KURSO SA PAGSULAT OG SUGILANON--2
Sinulat ni Omar Khalid

(Ikaduhang Bahin)
TAUDTAOD na kong naniid sa lakat sa atong katitikang Binisaya sukad
nga nakamatngon akog buot sa kalamian sa mga lalang sa imahinasyon.
Gani, mao usab kiniy hinungdan nga nahagit ang gamay kong katakos
aron sunogon ang kilay tungod sa pag-alisuso sa tinguha nga makat-on
gayod sa arte sa panugilanon. Tinuod ang kabatid halayo pa kaayo
kanako apan namasin lang ko nga makapaambit.
Sagad sa nahinagbo kong nagtuon-tuon (sagad mga young blood
writers ning Bisaya magasin) mangutana gayod unsaon ba paggambalay
ang usa ka hipno nga sugilanon. Pito ka tuig na ang milabay, mao usab
kining mga pangutanaha ang misantop sa akong hunahuna. Dili
ikatingala ang maong pangutana. Kay mahibulong man ugod kita nga
kasayon bang basahon sa usa ka sugilanon apan nganong lisod mang
sulaton. Hunahunaa lang nga nag-atubang ka karon sa usa ka blangkong
papel nga pun-on mo sa mga pulong nga mahimong tinuod diha sa
imahinasyon sa mga magbabasa.
Ang akong gibuhat kaniadto sa nagsugod-sugod pa ko mao ang
pag-ugmad sa akong kinaiya sa pagsulat (writing habit). Kini mao ang
pagsulat nga libre ug gawasnon aron mabaid ang akong kaisog sa
pagpakiglayog sa daghang mga pulong. Sulat lang sa way lingi-lingi
bisan asa mapandol ang imahinasyon. Sa madugayg sa madali may masubay
ka rang maayong dalan. Sa tumoy sa bangaw may tibod sa bulawan, matod
sa awit. Angay kitang masayod nga ang magsusulat mosulat gayod sa way
paghunong. Sa way paghunong? Oo! Kay ang trabaho sa magsusugilanon
nagsugod dihang siya mimata sa kabuntagon hangtod sa pagtuktugaok sa
laing kabuntagon. Ang paghunahuna unsay sulaton maoy unang lakang.
Unang lakang, kay may hagit pang nagpaabot sa unahan. Ug batyaga nga
sugod karon, nabunyagan ka na sa ngalang magsusulat. Kabahin ka na sa
giingon sa usa ka batid nga "the unacknowledge legislators of the
world".
Ang magsusulat nagtan-aw kanunay sa tanang mga esena sa
kinabuhi nga kanunayng bag-o sa iyang mga mata; sama sa usa ka bata
nga ang pangisip kanunayng puno sa mga pangutana. Ang magsusulat usa
ka bisyonaryo. Ang ordinaryong hitabo, mahimong usa ka dakong
sugilanon kon mahatagan tag igong pagpamalandong. Usa ka klasikong
pananglitan mao ang nasuwat ni Fred F. Monternel nga "May
Kasingkasing Magmaya Matag Bunok Sa Ulan" (Bisaya, Hulyo 12, 2000).
Kon ang kaordinaryo maoy hisgotan, ambot kon may molabaw pa ba sa
maong sugilanon. Kasugiran sa mga ordinaryong tawo sa ilang mga
ordinaryong kalipay. Ang mga karakter naguol kay ang ilang pangita
(nga mao ang pagkariton sa pinalit sa mga tawo sa merkado) gihulga sa
kapakyas sanglit mibunok ang ulan. Apan nakakita silag paagi nga ang
pag-ulan mahimong "makapamaya sa ilang kasingkasing". Gihimo nilang
tulay sa mga tawo ang kariton ug busa nakakuwarta ra gihapon. Di ba
ordinaryo ra? Apan luyo sa iyang kaordinaryo makita nato kon giunsa
sa tawo pagsukol sa iyang suliran. Nakita nato ang atong kaugalingon
sa maong sugilanon. Lagmit lain kitag mga "kariton" ug mga "ulan"
apan sama sa sugilanon, kita di mahadlok. Kadakong kapuslanan sa
sinulat paghatag kanatog laing mga panlantaw ning kinabuhi.
Tan-awa ang katahom sa laing anggulo. Kay ang katahoman
halayo kaayo sa ordinaryong mga pagbati, laing maalamon ang nag-
ingon. Pagsulat uban ang gugma ug kini ang maghatag og lana sa imong
tangkaraw.
Ang mga magsusugilanon sa gawas nga nabantog sa kayano sa
sugilanon mao si Anton Chekhov ug Guy de Maupassant. Apan
kahibulongan nga hangtod karon ang ilang mga obra ato pang gibasa ug
kanunayng naghagit sa pagtuon sa mga eskolar ug kritiko. Sa atong
katitikang Binisaya ang kayano usab ni Gumer Rafanan nakapahimo
niyang bantogan, ma-balak o ma-sugilanon. Busa —
Kayano! Kayano! Kayano!
Ayaw pangambisyon sa giingong literary stories. Kon ikaw may
igo nang katakos, kini moabot kanimo sa wa damhang higayon. Una sa
tanan, kinahanglan masabtan gayod ang imong sinulat nga bisan daghan
og gilaktoran apan wa gayoy nalibanan. Matag pulong may iyang
kapuslanan. Dili paturagas. Kini ang unang birtud sa kabug-at.
May mga sinulat nga usahay mahibulong ka. Maayong pagkahan-ay
apan wa ka ganahi. Patay. Morag di masabtan kon unsay kulang. Dili
asin, dili betsin, dili suka. Daghan ang mga magsusulat nga ingon
niini apan di ko na lang hinganlan kinsa kay numero unong kriminal
ang pagtaas sa presyon sa dugo. Sagad sa mga sugilanon nga "patay"
mao ang bahin sa mga karakter nga way kalig-on. Stereotype kun
typecast. Kana bang giingon sa hilawng mga kritiko nga: "nganong ato
man gyong himoong bida ang mga rebelde, kawatan, ubp". Angay tang
timan-an nga ang trabaho sa magsusugilanon dili mao ang pagsilot sa
mga kriminal; labaw nang dili ang paghimong santos sa mga buotan. Ang
buhat sa usa ka maayong magsusugilanon mao ang paghatag og "mata" sa
tanan pamasin nga kitang tanan makabaton og katakos alang sa
ikaduhang konsiderasyon sa pipila ka bahin sa kinabuhi sa usa ka
tawo. Kita ang mopasundayag sa atong pagkatawhanon luyo ning
kinabuhia. Responsibilidad moral? Oo, husto ka higala. Ang maayong
magsusulat anaa usab niana. Mao bitawng hatagan tag konsiderasyon ang
pipila ka matang sa tawong typecasted na tungod sa atong
resposibilidad moral. Daotan ba diay kon makakita kitag katarong kang
Brando Bandido o kang James Bond? Nganong nalingaw ka kang Bondying
(Da Adbentyurs ob Inting en Bondying, usa ka serial nga komiks sa
Bisaya) nga di mosulod sa iyang klase (ang bata nga tapolan mosulod
sa iyang klase typecasted gihapon nga di sulundon)? Kay kon mao,
unsang matanga sa moralidad ang buot natong umolon? Ang sugilanon usa
ka kalingawan, dili usa ka monasteryo. Ania ang laktod: pangitaa ang
katarong bisan diha sa giisip nga mga daotan, pangitaa ang daotan
bisan sa giisip natong mga matarong. Pangitaa ang mga libakera bisan
diha sa midawat sa komunyon. Pangitaa ang kasalbahis bisan diha sa
tinamod nga mga banay sa katilingban; ang malumong kasingkasing sa
mga kriminal. Karon, anaa na sa imong kamot ang sugilanong nagpanikad
sa kinabuhi.
Subaya ang kamatuoran sa kinabuhi aron makaila ka unsay
karakter nga ideal (anaa lang sa hunahuna) ug real (anaa gayod). Aw,
nangita man kaha ta sa reality. Kinsay makausab sa reality? Ang tawo
nag-idealized kanunay sa unsay moral apan ang iyang nature sukwahi
kanunay: malisyoso, corrupted, imoral sa gilagda niyang mga
panukdanan.
May katuyoan ang sugilanon. Duna kiniy buot ingnon. May punto
ang tagsulat nga buot ipalungtad. Kay kon kini wala, ang tinta mo
nausik. Ang mga pagtulun-an ni Kristo iyang gipakita sa makalingawng
mga sugilanon (sanglitanan). To drive home a point, matod sa mga
Ingles.
Ang maayong sugilanon nagbaton sa sense of urgency. Way
daghang tuyok-tuyok. Way daghang salto-salto. Morag manok-teksas sa
bulangan nga mokanuos pagkupog. Kataw-an sa mga puntos ang manok nga
sukol-dagan ug way labok. Kon ang sugilanon mo kuwang sa lansad, di
maayong pustaan kay alkanse sa ariba. Ang gusto sa mga magbabasa:
inighuslo sa bayna, kupog dayon.
Husto ang panukiduki. Apan bisan pa sa kamasangkaron sa imong
mga panigsusi; ibutang ta, anaa na nimo ang tanang datos, kana di pa
garantiya nga mosangpot sa kanindot ang usa ka obra. Angay tang
masayran nga mobasa kita og sugilanon di tungod sa impormasyon kay
ang tawo napuno na niana. Ang apson sa mga magbabasa mao ang emosyon.
Duna ba goy nakahilak nga magbabasa kay maayong mogamit ang tagsulat
sa teknikalidad unsaon pagdakop ang usa ka kriminal? Wala tingali. Si
Stephen Crane nga bantogan sa iyang nobelang "The Red Badge of
Courage", usa ka nobela sa gubat, may mga sayop sa iyang termino-
militar. Ang magbabalak nga si John Keats may sayop usab sa iyang
balak nga "On Reading The Chapman's Homer" (imbes mogamit kang Balboa
isip unang nakakita sa Lawod Pasipiko, si Cortez maoy iyang nasuwat).
Karon, nakapamenos ba kini sa gibug-aton sa ilang mga obra? Nganong
pungkol ang Venus de Milo? Nganong way kilay si Mona Lisa? Nganong
may notang sayop ni Mozart? Di kaha binata kon lalisan pa nato unsaon
paggamit ang `media noche' ug `noche buena'? Kinsa bay nakasulat og
sugilanong di masaway? Matod sa Bibliya, ang unang molabayg bato sa
babaye kadtong walay sala.
Ang mga bug-at nga buhat sa alampat gikan sa atong
subconscious ug superconscious: mga kasinatian nga natigom lamang
luyo sa atong kalag.
(MAY SUMPAY)

Mubong Kurso Sa Pagsulat Og Sugilanon (1)

Mubong Kurso Sa Pagsulat Og Sugilanon
Ni Tomas Sumakwel

Nganong Sugilanon Man Gyod?
(Unang Bahin)

TAUDTAOD na kong naniid sa lakat sa lakat sa atong katitikang
Binisaya sukad nga nakamatngon akog buot sa kalamian sa mga lalang sa
imahinasyon. Gani, mao usab kiniy hinungdan nga nahagit ang gamay
kong katakos aron sunogon ang kilay tungod sa pag-alisuso sa tinguha
nga makat-on gayod sa arte sa panugilanon. Tinuod nga ang kabatid
halayo pa kaayo kanako apan namasin lang ko nga makapaambit.

Sagad sa nahinagbo kong nagtuon-tuon (sagad mga young writers sa
Bisaya magasin) mangutana gayod unsaon ba paggambalay ang usa ka
hipno nga sugilanon. Pito ka tuig na ang milabay, mao usab kining mga
pangutanaha ang misantop sa akong hunahuna. Dili ikatingala ang maong
pangutana. Kay mahibulong man ugod kita nga kasayon bang basahon sa
usa ka sugilanon apan nganong lisod mang sulaton. Hunahunaa lang nga
nag-atubang ka karon sa usa ka blangkong papel nga pun-on mo sa mga
pulong nga mahimong tinuod diha sa imahinasyon sa mga magbabasa.

Ang akong gibuhat kaniadto sa nagsugod pa ko mao ang pag-ugmad sa
akong writing habit. Kini mao ang pagsulat nga libre ug gawasnon aron
mabaid ang akong kaisog sa pagpakiglayog sa daghang mga pulong. Sulat
lang sa way lingi-lingi bisan asa mapandol ang imahinasyon. Sa
madugayg sa madali may masubay ka rang maayong dalan. Sa tumoy sa
bangaw may tibod sa bulawan, matod sa awit. Angay kitang masayod nga
ang mga magsusulat mosulat gayod sa way paghunong. Oo! Kay ang
trabaho sa magsusugilanon nagsugod dihang siya mimata sa kabuntagon
hangtod sa pagtuktugaok sa laing kabuntagon. Ang paghunahuna unsay
sulaton maoy unang lakang. Unang lakang, kay may hagit pang nagpaabot
sa unahan. Ug batyaga nga sukad karon, nabunyagan ka na sa ngalang
magsusulat. Kabahin ka na sa giingon sa usa ka batid nga "the
unacknowledged legislators of the world".

Ang magsusulat nagtan-aw kanunay sa tanang mga esena sa kinabuhi nga
kanunayng bag-o sa iyang mga mata; sama sa usa ka bata nga ang
pangisip kanunayng puno sa mga pangutana. Ang magsusulat usa ka
bisyonaryo. Ang ordinaryong hitabo mahimong usa ka dakong sugilanon
kon mahatagan tag igong pamalandong. Usa ka klasikong pananglitan mao
ang nasuwat ni Fred F. Monternel nga "May Kasingkasing Magmaya Matag
Bulok Sa Ulan" (Bisaya, Hulyo 12, 2000). Kon ang kaordinaryo maoy
hisgotan, ambot kon may molabaw pa ba sa maong sugilanon. Kasugiran
sa ordinaryong mga tawo sa ilang ordinaryong mga kalipay. Ang mga
karakter naguol kay ang ilang pangita (nga mao ang pagkariton sa
pinalit sa mga tawo sa merkado) gihulga sa kapakyas sanglit mibunok
ang ulan. Apan nakakita silag paagi nga ang pag-ulan
mahimong "makapamaya sa ilang kasingkasing". Gihimo nilang tulay sa
mga tawo ang kariton ug busa nakakuwarta ra gihapon. Di ba ordinaryo
ra? Apan luyo sa iyang kaordinaryo makita nato kon giunsa sa tawo
pagsukol sa iyang suliran. Nakita nato ang atong kaugalingon sa maong
sugilanon. Lagmit lain kitag mga "kariton" ug mga "ulan" apan sama sa
sugilanon, kita di mahadlok. Kadakong kapuslanan sa sinulat paghatag
kanatog laing panlantaw ning kinabuhi.

Tan-awa ang katahom sa laing anggulo. Kay ang katahoman halayo kaayo
sa ordinaryong mga pagbati, laing maalamon ang nag-ingon. Pagsulat
uban ang gugma ug kini ang maghatag og lana sa imong tangkaraw.

Ang mga magsusugilanon sa gawas nga nabantog sa kayano sa ilang
sugilanon mao si Anton Chekhov ug Guy de Maupassant. Apan
kahibulongan nga hangtod karon ang ilang mga obra ato pang gibasa ug
kanunayng naghagit sa pagtuon sa mga eskolar ug kritiko. Sa atong
katitikang Binisaya ang kayano usab ni Gumer M. Rafanan nakapahimo
niyang bantogan, ma-balak o ma-sugilanon. Busa—

Kayano! Kayano! Kayano!

Ayaw pangambisyon sa giingong literary stories. Kon ikaw may igo nang
katakos, kini moabot kanimo sa di damhong higayon. Una sa tanan,
kinahanglan masabtan gayod ang imong sinulat nga bisan daghan og
gilaktoran apan wa gayoy nalibanan. Matag pulong may iyang
kapuslanan. Dili paturagas. Kini ang unang birtud sa kabug-at.

May mga sinulat nga usahay mahibulong ka. Maayong pagkahan-ay apan
wala ka ganahi. Patay. Morag di masabtan unsay kulang. Dili asin,
dili betsin, dili suka. Daghan ang mga magsusulat nga ingon niini
apan di ko na lang hinganlan kinsa kay numero unong kriminal ang
pagtaas sa presyon sa dugo. Sagad sa mga sugilanon nga "patay" mao
ang bahin sa mga karakter nga way kalig-on. Stereotype kun typecast.
Kana bang giingon sa hilawng mga kritiko nga: "nganong ato man gyong
himoong bida ang mga rebelde, kawatan, ubp".

Angay tang timan-an nga ang trabaho sa magsusugilanon dili mao ang
pagsilot sa mga kriminal; labaw nang dili ang paghimog santos sa mga
buotan. Ang buhat sa usa ka maayong magsusugilanon mao ang paghatag
og mata sa tanan pamasin nga kitang tanan makabaton og katakos alang
sa ikaduhang konsiderasyon sa pipila ka bahin sa kinabuhi sa usa ka
tawo. Kita ang mopasundayag sa atong pagka tawhanon luyo ning
kinabuhia. Responsibilidad moral? Oo, husto ka higala. Ang maayong
magsusulat anaa usab niana. Mao bitawng hatagan tag konsiderasyon ang
pipila ka matang sa tawong typecasted na tungod sa atong
responsibilidad-moral. Daotan ba diay kon makakita kitag katarong
kang Brando Bandido o kang James Bond? Nganong nalingaw ka kang
Bondying nga di mosulod sa iyang klase (ang bata nga tapolan mosulod
sa iyang klase typecasted gihapon nga di sulundon)? Kay kon mao,
unsang matanga sa moralidad ang buot natong umolon? Ang sugilanon usa
ka kalingawan, dili usa ka monasteryo.

Ania ang laktod: pangitaa ang katarong bisan diha sa giisip nga mga
daotan, pangitaa ang daotan bisan sa giisip natong mga matarong.
Pangitaa ang mga libakera bisan diha sa midawat sa komunyon. Pangitaa
ang kasalbahis bisan diha sa tinamod nga mga banay sa katilingban;
ang malumong kasingkasing sa mga kriminal. Karon, anaa na sa imong
kamot ang sugilanong nagpanikad sa kinabuhi.

Subaya ang kamatuoran sa kinabuhi aron makaila ka unsay karakter nga
ideal (anaa lang sa hunahuna) ug real (anaa gayod). Aw, nangita man
kaha ta sa reality. Kinsay makausab sa reality? Ang tawo nag-
idealized kanunay sa unsay moral apan ang iyang nature sukwahi
kanunay: malisyoso, mansado, imoral sa gilagda niyang mga panukdanan.

May katuyoan ang sugilanon. Duna kiniy buot ingnon. May punto ang
tagsulat nga buot ipalungtad. Kay kon kini wala, ang tinta mo nausik.
Ang mga pagtulun-an ni Kristo iyang gipakita sa makalingawng mga
sugilanon (kun sanglitanan). To drive home a point, matod sa Iningles.

Ang maayong sugilanon nagbaton sa sense of urgency. Way daghang tuyok-
tuyok. Way daghang salto-salto. Morag manok-teksas sa bulangan nga
mokanuos pagkupog. Kataw-an sa mga puntos ang manok nga sukol-dagan
ug way labok. Kon ang sugilanon mo kuwang sa lansad, di maayong
pustaan kay alkanse sa ariba. Ang gusto sa mga magbabasa: inighuslo
sa bayna, kupog dayon.

Husto ang panukiduki. Apan bisan pa sa kamasangkaron sa imong mga
panigsusi; ibutang ta, anaa na nimo ang tanang datos, kana di pa
garantiya nga mosangpot sa kanindot ang usa ka obra. Angay tang
masayran nga mobasa kita og sugilanon di tungod sa impormasyon kay
ang tawo napuno na niana. Ang apson sa mga magbabasa mao ang
kalingawan nga ikadulot sa tagsulat, ang emosyon. Duna ba goy
nakahilak nga magbabasa kay maayong mogamit ang tagsulat sa
teknikalidad unsaon pagdakop ang usa ka kriminal? Wala tingali. Si
Stephen Crane nga bantogan sa iyang nobelang "The Red Badge of
Courage", usa ka nobela sa gubat, may mga sayop sa iyang termino-
militar. Ang magbabalak nga si John Keats may sayop usab sa iyang
balak nga "On Reading The Chapman's Homer" (imbes mogamit kang Balboa
isip unang nakakita sa Lawod Pasipiko, si Cortez maoy iyang nasuwat).
Karon, nakapamenos ba kini sa gibug-aton sa ilang mga obra? Nganong
pungkol ang Venus de Milo? Nganong way kilay si Mona Lisa? Nganong
may notang sayop si Mozart? Di kaha binata kon lalisan pa nato unsaon
paggamit ang "media noche" ug "noche buena"? Kinsa bay nakasulat og
sugilanong di masaway? Matod sa Bibliya, ang unang molabayg bato sa
babaye kadtong walay sala.

Ang mga bug-at nga buhat sa alampat gikan sa atong subconscious ug
superconscious: mga kasinatian nga natigom lamang luyo sa atong kalag.
(SUMPAYAN)

Mubong Kurso Sa Pagsulat Og Sugilanon (2)

Mubong Kurso Sa Pagsulat Og Sugilanon
Ni Tomas Sumakwel

Ang Pagplano Sa Sugilanon
(Ikaduhang Bahin)

ANG sugilanon usa ka panagsangka sa mga puwersa nga tawgon tag
conflict. Ang conflict maoy dalan nga subayon sa sugilanon. Ug mao ra
gayoy subayon. Gisultihan kita sa mga magtutudlo nga ang sagad sa
paboritong sangka sa sugilanon mao ang tawo batok isigkatawo, tawo
batok katilingban, tawo batok kalikopan, tawo batok kaugalingon, o
kaha tawo batok Diyos. Kini ang imong sulaton, bistehan.

Ang sugilanon mahimo lamang lamian kon ang puwersa nga magsangka
pulos lig-on. Dili ordinaryo ug lisod ang paghatag og opinyon kinsa
ang magmadaogon. Unsay lami kon ang propesyonal nga boksingero makig-
andohay sa walay bansay? Ngano? Tungod kay tataw kaayo kinsa ang
magmadaogon.

Kon ang sugilanon mo bahin sa usa ka ulitawo nga nangandam og maayo
aron sugton sa iyang gihalaran unya diay to, sa himanhiman pa,
giguroy lang niya ang babaye sa kalibonan kay humok kaayog ilong,
unsay kapuslanan sa iyang pangandam? Ang atngan sa magbabasa mao:
sugton na ba gyod kaha si Undo nga maayo na man ang iyang hinapay?
Kini ang subayon sa mat-an nga magsusulat. Apan ang ehemplo ta,
ilustrasyon lang kay kini way lami nga estorya. Busa—

Pasangkaa ang duha ka puwersa. Pananglit: buot ni Pedro nga moeskuyla
apan ang iyang mga ginikanan way ikagasto. Dayon nakahunahuna siya
nga mag-working student apan naglisod siya kay apiki na kaayo ang
iyang panahon. Dayon lain pang mga problema ang miabot. Gimolestiya
ba kaha siya sa iyang amo. Wa suweldohi. Ang kalibotan morag nahimo
na nuon niyang kontra. Kon molampos ba siya o dili sa iyang
pakigbisog, kini maoy atngan sa mga magbabasa. Anha kita mangita sa
atong kaugalingon. Ug moingon ang atong hunahuna: unsa kaha, no, kon
kita pay naingon?

Dunay daghang mga bag-ohan nga dali kaayong madala sa tinuod nga mga
hitabo. Ila kining sulaton ug di gani pabuyag sa editor kay kuno
nahitabo sa ilang silingan. Angay tang timan-an nga dili tanang
makita sa kinabuhi mahimong usa ka sugilanon nga hitsas na sa parte.
Duna tay taktakon ug idugang. Ang panugilanon usa ka panulat nga
malalangon (creative writing). Dili nato kopyahon ang kinabuhi. Unsay
nalalang kon imo lang diayng gikopya? Unsay nakalamian niana? Adunay
mga maayong kaasoyan, gani makapakulo sa atong pagbati apan dili
gayod sugilanon. Pananglit, kanang gipatik nga mga story of survival
sa Reader's Digest makalingaw kaayo. Apan lagi, dili gayod sugilanon.

Basehi lang ug himoang binhi sa panulat ang imong nakita. Sugnod.
Agipo sa kadasig.

Makapasayon sa panulat ang pagtipig og kuwaderno nga naa kanunay sa
bulsa kon ugaling may mosantop sa hunahuna o may makita nga
makapaturok sa kaikag. Isulat sa laktod. Ang bantogang nobelistang si
Henry James nagtinil niini ug gani gipublikar nga mihalin usab (The
Notebook of Henry James). Dili masabtan ang maong sinulat kay
personal man lang sa nobelista ug lagmit gigamit niyang kasangkapan
sa kasayon. Morag kinakhaan sa itik ang sulod niini nga si James ray
nahibawo. Karon nga ania na kita sa Edad Elektroniko, may baligya
nang mga pocket organizer nga sayon pindoton ug komportable kay
mahimo mang ikonekta sa usa ka dagitabyan alang sa pagtipig.
Pananglit sa akong organizer, mabasa mo kining mosunod:

Hapon, luneta, nagbisiklita (nagtuyok ang ligid dihang natumba),
bata, nagkaog kornik, lago, tisirt (may marka univ. of the east).

Milutaw ang kamingaw sakay sa balod, ubp. (ideya balak)

4-3-05 / nagtan-aw kog tv (balita: patay Sto. Papa), SF-12, babaye
miali sa linya sa akong mga mata… paa, puti hamis, ok lang, damgo,
mel tiangco, Ratzinger…

Dili ka makasabot kay ako man lang kining kuris-kuris. Apan kini maoy
makakati sa akong hunahuna alang sa pagpangabyog og materyal nga
masulat; mugbo nga mga anekdota nga may kahigayonan nga magamit sa
umaabot nga mga adlaw.

Kon ang magsusulat way gidala-dalang kuwaderno, pocket organizer o
unsa pa dihang dali makudlisan, lupig kaayo siya sa bata nga
nagbadlis-badlis lag uling sa mga paril.

May magsusulat nga moingon nga di kasulat kon way inspirasyon. Sa usa
ka habig kini husto man gihapon. Apan kon naa ka ra sa pagpaabot sa
imong inspirasyon, ang oras mo nausik ug lagmit nga ikaw higutman.
Kon kita mahigugma, nindot kaayong isulat bahin sa gugma. Apan ayawg
kalimot nga bisan diha sa kasubo kita makasulat usab. Ang buot kong
ipasabot, bisan unsang matanga sa pagbati nga nag-ulipon kanato, kana
igo na kaayong inspirasyon. May duha ka balak si Ezra Pound bahin sa
Chicago nga gisulat sa managlahing higayon. Ang usa masub-anon
samtang ang lain nagsaulog sa kahalangdon sa dapit. Kini gihisgotan
ko pagmatuod nga bisan unsa ang atong mood, makasulat kita kon tuyoon.

Nakasuway kog sulat sa menteryo, basahonan, barbekyuhan. Ang
magsusulat di na angay pang manundog nako kay mosugot siyag sa dili
may manerismo ra nga moabot niya nga hinatag sa mga musa.

Kon pagpasayon lang ang atong hisgotan, wala nay molabaw sa
magsusulat nga may latid, giya, outline. Kon kini himoon sa usa ka
magsusugilanon, lupigon niya ang katulin sa manatad. Anaa na god sa
usa ka pirasong papel ang mga hulagway, pamaagi sa pagpadagan, mga
hitabo nga subayon sa karakter, problema, ubp. Hinuon, mahimo man
gihapon nga pormahon kining tanan diha lang sa hunahuna. Depende lang
sa ayon sa magsusugilanon. Ang dagkong buhat dinhi sa kalibotan
gigahinan og taas nga higayon sa pagpasantop. Ang atake ni bin Laden
sa Amerika lupig pay plano sa pag-adto sa Buwan. Kon kini gihimo sa
tanan, nganong di himoon sa magsusulat?

Apan bisan sa taas nga panahon sa pagplano, may mga higayon nga kita
mountol. Morag bikogan ang tekla sa makinilya. Morag nahubsan sa
tinta ang niwniwan. Hatagig pasensiya ang imong kaugalingon. Kini ang
writer's block. Morag sa tan-aw mo, paril nga di mabuslot ang anaa sa
imong atubangan. Ayaw kinig banggaa sa imong ulo kay mabuklan ka.
Hinuon, pagayon-gayon. Suroy sa mga dapit nga makalingaw. Dangtag
semana, baliki ang lamesa kay uban kanimo karon ang mga tangke sa
panggubatan nga makatabang pagbuslot sa paril. Matod ni Ernest Miller
Hemingway, kon magsulat kuno siyag nobela mora kuno siyag nakigbugnog
leyon. Si Edgar Allan Poe usab nagtuo nga kinahanglan siyang mosulat
kay buot niyang hinginlan ang mga demonyo nga anaa magpuyo sa iyang
kaugalingon.
(SUMPAYAN)

Mubong Kurso Sa Pagsulat Og Sugilanon (3)

Mubong Kurso Sa Pagsulat Og Sugilanon
Ni Tomas Sumakwel

Desisyon
(Ikatulo Gula)

DAGHAN ang mahitabo sulod lamang sa pipila ka gutlo. May mga higayon
nga mahimo rang unya-unyaon ang desisyon. "Paminawon ta lang," matod
mo kon may mangutana bahin niini. Apan aduna usay sa usa ka pamilok
kinahanglan kang modesisyon. Ang sapyor kinahanglan abtik niini kay
nagdala siyag daghang kinabuhi. Kanus-a siya mo-overtake, moliko, ug
usahay, asa niya ibangga ang bus nga nawad-an na sa preno: sa bata ba
nga natulog sa aseras o sa tiguwang nga mitabok sa karsada.

Ang pagluwat og desisyon usa sa mga laming sulaton. Ang epekto sa usa
ka desisyon maoy igsoon sa nahauna nga makapaikag gihapon.
Pananglitan (ug sa pananglitan gamiton ta ang ehemplong mga sugilanon
sa gugma kay kini di layo kanatong tanan ug maayong maoy unahon
pagpakabatid): Usa ka ulitawo nga buot gayong mopadayag sa iyang
gugma sa usa ka babaye. Apan nahitabo nga ingon sa maglisod siya
pagpadayag sa iyang gugma. Ang babaye (nga sa tago hilom usab nga
nahigugma) moadto sa Amerika alang sa usa ka trabaho. Karon, ania
sila sulod sa usa ka kotse nga mopaingon sa tugpahanan. Diha sa
hunahuna sa lalaki ang pagbungat sa pulong. Apan wa gyod siyay
nahimo. Didto sa tugpahanan nagsigeg lanog ang paging system nga
naghangyo nga pasudlon na sa Gate 1 ang mga pasahero. Miharong ang
babaye sa mga mata sa lalaki. Mao usab ang lalaki. Mitalikod ang
babaye nga may kahinugon sa kahigayonan. Apan misinggit ang lalaki
og "gihigugma ko ikaw" apan gilamoy na sa kanuos sa daghang tawo ang
iyang tingog. Nakatulo ang luha sa lalaki sa kahiamgo.

Daghan na ang mga ingon niining sugilanon nga migawas sa Bisaya
kansang dugokan mao ang "pagluwat og desisyon". Si Marcelo Geocallo
kampeyon niining mga matanga sa sugilanon. Usa na niini mao kadtong
iyang "Sa Simangan Sa Pagpili". Sa sugilanon, buot sa babaye nga ipa-
abort ang bata nga miturok sa iyang sabakan. Apan dihang nakita niya
ang dugo, midagan siya sa way paglingi.

Unsay nakanindot niining maong dugokan? Tungod kay kana mao kita.
Matag adlaw moluwat kitag daghang mga desisyon. Ang atong mga
kapakyasan ug kalamposan nag-agad sa atong ipakanaog nga desisyon.

Unsa kahay kuhaon kong kurso?

Ipadayon ko ba kaha ang pagpangasawa kang Talpolana?

Haiy akong palabihon, gugma o kuwarta?

Mouli na ba lang kaha ko sa bukid ug magtanom og kamote?

Idayon ko ba kaha ang pagpanimalos?

Ug daghan pang mga desisyon. May susama sa sili nga mohalang gilayon.
Apan aduna usay dugay pa, sama sa bisyo sa alak ug druga.
Apan sa sugilanon, angay tang bantayan nga dili bisan unsa na lang
nga desisyon ang makadani sa magbabasa. Ayawg kalimot nga duna say
hinanggaw nga desisyon. (Hinuon may hinanggaw sab nga lain sa buot
kong ipasabot apan lamian gihapon. Hisgotan ta unya kini sa laing
panahon.) Ang tawo daghag gibasehan nga katarongan nganong siya
nakadesidir. Kon ang karakter way katarongan o kaha sitwasyon nga
makakombensir sa magbabasa nganong siya modesidir sa ingon, ang
magsusugilanon dili makadawat og pagakpak. Sa ato nang nahisgotan,
ang huyang nga karakter di gyod mahalon sa magbabasa. Okey, mapakyas
siya. Okey, kawatan siya. Apan mahibulong ka nganong ganahan ka niya.
Bation mo ang kaluoy. Bation mo nga ikaw mao na siya diha sa
sugilanon. Ug kini di man sekreto nako kay maoy makita natong tanan
sa bantogang mga mugna sa tinta sa atong mga amahan sa dagang.

Ang kaordinaryo sa usa ka desisyon mahimong makahimog dakong
kausaban. Mahimong sayop ang desisyon sa sinugdanan apan nahimong
husto sa kataposan. Ngano? Ang kinabuhi dili usa ka hulmaan nga kon
unsay porma mao usab ang resulta. Tan-awa ang imong silingan.
Milangyaw sa Manila aron pagdakop sa maayong kapalaran. Apan dihang
miuli may gikugos nang masuso. Diay nahimong pampam ug napaangkan. Sa
laing bahin, mahibulong ka sa usa ka japayuki nga nahimong madre sa
usa ka dakong tuis sa kapalaran. (Gitawag sa mga kritiko og irony nga
sa ato pa, kabalighoan.) Mao gayod kana. Ang kinabuhi nagbaton og
daghang nawong ug anino.

Ang nabigador nga si Christopher Columbus sa wa pa molatas sa dakong
lawod aron pagpangita sa Bag-ong Kalibotan mitugyan sa iyang anak
ngadto sa mga madre. May nakita ko kaniadtong folio de artes nga
reproduksiyon sa usa ka pinintal nga nagpakita sa dakong desisyon ni
Columbus. Tiaw mo? Biyaan niya ang iyang anak alang sa usa ka panaw
nga wa pay nasayod kon kanus-a siya mahibalik, kana kon mahibalik man
ugaling?

Sa Bibliya, mabasa nato ang kaagi sa usa ka tinun-an ni Jesus nga
kolektor sa buhis apan mibiya sa iyang trabaho aron lang pagkuyog sa
Magtutudlo.

Si Budhha mibiya sa haruhayng kinabuhi aron mangita sa mga haligi sa
kamatuoran.

Ug ikaw, lagmit nakahuman og maayong kurso; nakapasar na sa pasulit;
usa ka batan-on nga may saad nga nagpaabot sa unahan, bahandi man kun
kadungganan… apan nganong usa ka man ka magsusulat? Dako usab ang
imong desisyon. Gani, pila na bay miingon kanimo nga ikaw usa ka
buang?—
(SUMPAYAN)

Re: Mubong Kurso Sa Pagsulat Og Sugilanon (4)

Mubong Kurso Sa Pagsulat Og Sugilanon
Ni Tomas Sumakel

Ang Problema Sa Sugilanon
(Ikaupat nga Bahin)

KON way problema, way sugilanon. Ang nakainteresado ning kinabuhia
mao ang problema. Matod sa awit Binisaya: "Bakakon ang mosulti nga
siya way suliran. / Bisag dato bisan pobre tanan dunay kagul-anan. /
Ang batang mahimugso niining kalibotan, tungod sa suliran, hilak
hibatian." Bitaw. Wa magbakak ang awit.
Kang kinsang problema ang atong sulaton? Kadaghan. Kon problema ang
hisgotan, kini ang numero unong hinungdan nganong di mahutdag trabaho
ang mga batid sa saykolohiya, ug puno kanunay ang hospital alang sa
nalisoan sa turnilyo.

Ug kadtong mga balidong mga problema lamang ang sulaton. Unsaon
pagbanabana sa bug-at nga problema? Kana depende sa matang sa pagka
tawo sa imong karakter. Ang dato di maproblemag bugas. Kon kini maoy
problema nga gilatayan sa imong sugilanon, napakyas ka. Ang pobre di
maproblemang graheanan sa kotse. Di kini kabahin sa reyalidad sa
iyang kalibotan. Kon kini ang imong subayon, katulog na lang kay
basig mas katuohan pa ang imong damgo kay sa anaa karon sa talad mong
sulatanan.

Kita di mawala, matod ni William Faulkner, tungod kay kita may kalag.
Kahibulongan bitaw nganong sa kalisod sa atong mga problema,
makangisi gihapon kita sa atong mga higala. Kaanindot nga kinabuhi
bisan sa mga problema. Busa ang sugilanon bahin sa problema tungod
kay mao kana kita. Sulbaron sa karakter ang problema, pakyas man kon
molampos. Makigbugno siya sa kusog nga agos sa kinabuhi. Tan-awang
sapa, ang iyang dinagayday. Usahay hilom, tulugkaron, ug way kibo sa
iyang agos. Apan kinsay nagdahom sa unahan kini mahulog sa usa ka
busay, mapusgay sa kabatoan. Unya hilom na man, daw laylay sa
nagdukang inahan sa kagabhion. Sa kataposan, mahisangko siya sa
dughan sa dagat. Ug kini hilom na usab. Ingon ana ang sugilanon.

Ang mga halinon kaayong nobela hilabihan kaadunahan niining problema.
May problema ang usa ka karakter nga mohatod ngadto sa laing mga
problema. Kahinganlan dinhi ang mga bantogang awtor sa dekada 60 sama
ni Mickey Spillane ug Max Brand. Ingon sa mga urban cowboy ang mga
karakter. Maglaway ka samtang magbasa sa ilang mga nobela. Daw
makapasmo kon di mo humanon sa pagbasa.

Sagad sa abunda niini mao ang mga detective stories. Unsaon pagsulbad
sa krimen? Kinsay nagbuhat sa krimen? Usahay talagsaon pa kaayog
kasulbaran nga makapanakla ka. Ambot kon may makalabaw ba sa kang
Edgar Allan Poe ning kategoriyaha. Sa "The Gold Bug" gipakita niya
ang paagi unsaon paghubad sa usa ka tinipigang sulat aron makaplagan
ang bulawan. Kinsay magtuo nga ang mamumuno sa "The Murders of Rue
Morgue" usa diay ka orangutan? Sa nagtungha pa kita, si Poe ang atong
gisipit-sipitan ug lagmit way sinuwat niya nga wa nato maukay.
Makapaintriga ang iyang mga sugilanong bahin sa mga maanyag nga
babaye (apan pulos nangamatay) sama sa "Morella", "The
Assignation", "Legiea", ubp.

Nagtuo ko nga kon nahimo pa lang mga tulisan ang mga magsusugilanon,
ambot kon hidakpan ba sa mga otoridad. Hanas silang mangitag sulbad
tungod sa kaadunahan sa imahinasyon.

Ayawg kalimot nga ang sugilanon maoy pakigharong sa mga suliran. Dili
imo. Iya sa karakter nga maoy nagdala sa sugilanon. Imo lang ang
pagpanimon kay ikaw mao ang maglalalang sa daghang mga kahibulongan
sa kalibotan. Di ba ginganlan ka man og gamayng Bathala?

Kon unsa kabug-at ang problema, kana ang banabanaon sa
magsusugilanon. Ayaw papas-anag usa ka sakong bato ang hulmigas. Ayaw
hatagig suliran ang karakter nga malisod uyamot ang pagsulbad sa
iyang katakos. Nakabantay ka sa gihimo sa mga segunda klaseng
pelikula nga kay wa na may mahimo ang karakter sa iyang suliran,
hatagan dayog liot sa direktor kun tagsulat. Wala na. Natabla ang
tanan. Gipatay na lang nga way hinungdan. Ug mopauli ka nga mosaad,
mag-usab pay layog!

Ang mga dramaturgong Griyego (labi na ang mga hanas sa dulang
trahedya sama ni Sophocles, Aristophanes, Euripides) migamit sa deus
ex machina (Diyos sa makina) kon ang krisis sa karakter hilabihan na
kalisod. Dunay plataporma sa esenaryo nga molusad nga luwanan sa mga
Diyos aron luwason ang aktor. Apan kini gidawat nila kay kabahin man
sa kombensiyon sa ilang mga pagtuo. Sa atong panahon, kini di na
magamit.

Kini ang akong proseso: Una, ang problema wa dahoma nga moabot apan
miabot. Ikaduha, mangitag paagi ang karakter nga kini masulbad. Unya
ang catharsis (pagsipong sa mga emosyon nga daw dakong baha). Kon
kini ang imong paagi, sayon ra ug lagmit maimo ang pagakpak.

Busa—

May karakter nga adunay problema ug siya mangitag sulbad. Sayon ra.
Matod ni Junne Cañizares, kapakapa lang kay sa madugayg sa madali
maantigo ka rang molangoy. Apan kini sab ang ako: Ayawg pangahas og
tidlom sa dakong lawod kon wa kay manluluwas. Kini lang una: suwata
ang duol sa imong kasingkasing, ang anaa sa imong kasilinganan. Kini
nagtipig gihapon og dagkong sugilanon nga wa mo lang himatikdi.

Kon miungot ang imong dagang, kana usa ka dakong problema. Karon, naa
ka nay temang mahimong sulaton.
(SUMPAYAN)

Re: Mubong Kurso Sa Pagsulat Og Sugilanon (5)

Mubong Kurso Sa Pagsulat Og Sugilanon
Ni Tomas Sumakwel

(Ikalimang Bahin)

PULONG ang behikulo sa usa ka magsusugilanon. Busa kinahanglan nga
siya nasayod sa kaimportante sa pulong. Kini sama sa usa ka tambal
nga iresita sa doktor. Tan-awa ang preskripsiyon sa mananambal. Di ba
nga kini gipasibo aron pagtumbok sa hustong epekto sa medesina?

Dili layo niini ang kapuslanan sa pulong alang sa usa ka magsusulat
nga nag-amping. Nag-amping tungod kay kon masobra lagmit nga hituk-an
ang mga magbabasa. Ma-overdose sa imong medisina. Mora kag nakalamoy
og diksyunaryo tungod sa nagkiba-kiba nimong mga pulong. Tan-awa
kining akong gipangkutlo ug ikaw ang maghukom sa sayop nga paggamit
sa pulong:

1. Milingkod siya sa daplin sa baybayon. (Unsa man kining daplin sa
baybayon?)

2. Gidaro ni Berting ang kamaisan aron pag-abot sa tingpugas andam na
ang tanan. (Wala pa siya makapugas pero nganong naa na man siyay
kamaisan? Gawas pa, unsay ikasulti mo sa mag-uuma nga modaro sa iyang
kamaisan?)

3. Gihunawan niya ang iyang kamot (Nakakita ka na bag tawo nga
nanghunaw sa iyang tiil?)

Ug daghan pa kitang makita nga susama niining mga kasaypanan. Kini
dili pagsaway kondili pagpahinumdom lang. Taliwala sa lima ug napulo
ka pahina (nga maoy sagad nga gitas-on sa sugilanon) wala na kitay
panahon sa daghang langan-langan. Maoy nindot nga paningkamotan sa
magsusugilanon nga ang matag pulong nagduot gayod sa iyang sugilanon.
Ekonomista ang magsusugilanon. Ekonomista sa pulong.

Dunay giingon si Gustave Flaubert (tagsulat sa Madame Bovary) nga le
mot juste kun usa ka hustong pulong. Ingon niya, sa usa ka sitwasyon
adunay pulong nga sibo niini. Iyang kaluha. Iyang anino. Busa sulat
lamang sa pinulongan nga ikaw nakasabot ug nakasinati. Kay kinsa pa
bay mas nakasabot sa atong pinulongan kondili kita ra usab? Kini ang
dalan sa eloquent prose. Daw duyanon ka sa kanindot. Unsay nindot nga
prosa? Ang nobelistang nakahatag og maayong kahulogan mao si Nikos
Kazantzakis. Kini ang gabayan ko sa pagsulat:

A good prose is carefully ordered, sober, free from superfluous
ornament, powerful and restrained. It expressed all that was
necessary with the greatest economy. It had no flippancy, nor
artifice about it. It said what it had to say with manly austerity.
But between the severe lines one could discern an unexpected
sensitiveness and tenderness; in the sheltered hallows the lemon and
orange trees perfumed the air, and from the vastness of the sea
emanated an inexhaustible poetry. (Kinutlo sa nobelang "Zorba The
Greek")

Hikapa ang pulong. Batyaga ang iyang kahamis, kagaspang, kamahunihon.
May pulong kitang isog, hait, ug sambol sa pagbati. May pulong kitang
morag lumay kay mahikanhon kaayo. Ug sama sa usa ka hanas nga pintor,
imong sagol-sagolon ang bulok sa mga pulong aron pagpakita sa buot
mong ipintal.

Ang matag han-ay sa mga pulong may lainlaing larawan. Dinhi moentra
ang atong nasayran sa tulunghaan bahin sa mga pigura sa pamulong
(metapora, kabalighoan, personipikasyon, simile, litotes, alterasyon,
alusyon, ubp.). Ang Binisayang Sinugboanong pinulongan abunda usab sa
onomatopoeia nga maoy nindot dulaan sa atong paghatag og hulagway sa
esena. Pananglit: `Mipiliik' ang preno sa sakyanan. (Ang silaba
nga "ik" susama og tunog sa kalit nga pagpreno.) `Nagtinagaktak' ang
iyang sandal. (Ang silabang "gak-tak" ingon sa maoy tingog sa sandal.)

Ako nagtuo nga ang pinulongan sa tawo nagsugod lamang sa alingasngas.
Ang sugilanon dili sama sa sinema nga may makita kang larawan. Ang
sugilanon usa ka komunikasyon sa imahinasyon ug emosyon. Busa ang
kalamposan sa usa ka sinuwat nag-agad kon unsa kaepektibo ang
paggamit sa mga pulong.

Daghan ang nagtuo nga kon mogamit kitag "lawom" nga pulong, kita maoy
labing hanas nga magsusulat. Usa kana ka mito. Unsay lawom? Duna ba
goy pulong nga lawom? Ah, basin kanang giingon nilang "pulong nga
dili masabtan". Jargon, sa Iningles pa (pulong nga gigamit lamang sa
usa ka gupo sa mga tawo). Kana hinuon lain pong panahom ug angay tang
irespeto. Apan kon akoy pangutan-on, gamita ang pulong nga daling
hisabtan ug duol sa kasingkasing sa mga magbabasa. Unsay nakalami sa
di hisabtan?

Ang pulong adunay ikaduhang kahulogan. May pulong nga giabusohan ug
nawala ang tinuod nga kahulogan. Pananglit may mangutana:
"Madayon kag tambong sa kasal?"

Nga tubagon usab og: "Madayon seguro."

Kon atong analisahon, ang pulong "seguro", sento porsento gayod nga
madayon. Seguro na god na. Sa ato pa, way duda. Apan sa atong
ehemplo, ang "seguro" nagpasabot man hinuon og "way seguro".

Kana ang mga pulong nga nangasaag ang kahulogan. Ug ang magsusulat
way katungod sa pag-usab sa reyalidad sa kapulongan kay kini way
labot sa iyang responsibilidad.

Ang magsusulat angay nga masayod sa kalainan sa lagom ug itom, sa
lingkod ug yaka, sa nagtindog ug nagbarog. Kini susama ra lagi, apan
lainlain ang iyang gilapdon.

Daghang malamposong magsusulat nga yano ra kaayog kapulongan.
Kahinganlan dinhi ang bantogang Ernest Hemingway. "I don't know the
ten-dollar words... there are older and simpler and better words, and
those are the ones I use," matod niya.

Tan-awa ang kabatid sa tighimo sa mga anunsiyo. Pintok. Direkta.
Usahay gani mugbo ra apan kompleto. Usahay ang kamubo maoy mas
kompleto ug makakusog sa dagan sa estorya. Tan-awa kining ehemplo:

Gikuha niya ang pistola. Giinggansa. Nahalingi ang mga tawo sa
palibot. Nahibulong. Unya… Bang! Bang! Dayon kangitngit…Gihikap niya
ang iyang dughan. Init. Iyang gisimhot ang likido. Langsi. Mas pang
mingitngit ang iyang palibot.

Nakabantay ka sa kapaspas sa hitabo? Pila lang ka pulong? Apan tan-
awa ang daghang mga hitabo luyo sa mga pulong.

Ang pagbagay sa pulong sama sa pag-angay sa sista. Ang unom ka
kuwerdas managlahig nota apan mahibulong ka nga kon tapyan ug
kaskason makamugna mag melodiya. Apan kon may usa niini nga yabag,
ingon sa nayabag ang tanan. Busa, mahimong nindot ang imong pulong sa
usa ka linya o tudling. Apan mokibag kini kon ipares na nimo ngadto
sa laing tudling. Ayaw paglangan. Ilisdi. Pangitag laing pulong. Ug
kini nagkinahanglan og dakong pailob sa magsusulat. Kay ang
magsusulat makapamili sa iyang anak, ug niini di ka maalkansi.
Kinsang amahana ang di malipay sa anak nga ambongan?

Ang magsusulat magpaulipon gayod sa pulong. Abunda gayod siya niini.
Kay unsa man tuod ang iyang pilian kon usa ka dosena ra ang iyang
deposito? Una sa tanan, iyang tun-an ang pulong nga iyang gamiton:
ang konotasyon, denotasyon ug bisan gani ang etemolohiya aron
makontrol ang epekto kon kini idapat na sa sugilanon. Makatabang sa
magsusulat kon siya may diyotayng kaalam sa istruktura sa iyang
pinulongan, kon giunsa pagtrabaho niini. Niining bahina, belib ko sa
mga pagtuon nila ni Editor Edgar Godin, Vincent "Bentong" Isles,
Atty. Cesar Kilaton, Anhing Nazario Bas, Anhing Tomas Hermosisima.

Ang gipraktis ko kaniadto mao ang wordplay. Makalingaw kaayo alang sa
mga bag-ohan. Mahimuot kang magtan-aw sa mga larawan nga imong
mamugna. Morag mga balak nga putol-putol. Apan kini bansay-bansay
lang. Ang sugilanon dili pintal nga giyabo sa kambas, dili kabayo nga
sukihan.

May kapulongan ang mga mananagat, sugarol, trobador, perigrino, mag-
uuma, kargador. May pinulongan ang mga Bol-anon, Bantayanon,
Iliganon. Kon hain ka, kana ang imong pinulongan. Kana ang imong
medyum sa pagsulat.

Ang tanan nagsugod gayod sa pulong. Matod sa Bibliya, sa sinugdan mao
ang pulong ug ang pulong kauban sa Diyos ug ang pulong mao ang Diyos.
Gamhanan tuod ang pulong.
(SUMPAYAN)

Mubong Kurso Sa Pagsulat Og Sugilanon (6)

Mubong Kurso Sa Pagsulat Og Sugilanon
Ni Tomas Sumakwel

(Ikaunom nga Bahin)

Ang Sinugdanan

SUGDAN ang sugilanon sa labing makaiikag nga bahin. Kini ang imong
katian paingon sa kasingkasing sa mga magbabasa. Hinuon, wa man usab
kini magpasabot nga ang ubang bahin— ang tunga-tunga ug kataposan —
laay ug makapaduka. Apan angay tang masayod nga himilian ang
magbabasa kay mag-usik god siyag oras ug kuwarta alang sa imong
sinulat. Busa sayop ang pagtuo sa uban nga ang sugilanon magasaka ug
magasaka ngadto sa labing kulbahinam nga bahin. Ngano man diay kon
ang sinugdanan himoon mo usab nga kulbahinam? Ang ubang mga
magtutudlo nagsugyot usab niini. Ang bantogang Greyigong magbabalak
nga si Homer misagop usab niining maong pamaagi.

Ang sinugdanan maoy motibasyon sa mga magbabasa sa pagpadayon. Mas
maayo nga dinhing bahina makita na ang saad nga nagpaabot sa unahan.
May ilhanan na nga ang mobasa di masagmuyo. Ug mao sab kining mga
sugilanona ang pinangga sa mga editor. Sa kahagip-ot sa oras editor,
siya di na maghago sa pagbasa sa sugilanong tab-ang ang sinugdanan.
Gawas pa, ang basurahan duol ra kaayo sa iyang talad. Kapila ray
pagsalibay.

Bisan gani sa mga sulti-sulti lang, imong mamatikdan nga kadtong mga
himinawan nga mga estoryador hanas kaayong mokati sa atensiyon sa mga
tigpaminaw. Ang mga magtutudlo sa tulunghaan nasayod sa bili sa
motibasyon sa kalamposan sa ilang pagtudlo. Ang motibasyon anaa gayod
sa sinugdanan kay kon dili, mangatulog ang iyang mga tinun-an. Ug
mapakyas na siya sa katuyoan.

Ang sugilanon dili gyod sugdan sa ordinaryong mga butang. Dili kini
sugdan sa normal nga dagan sa panghitabo. May kahibulongan gyod.
Pananglit: ang malinawon nga lungsod sa San Quintin natugaw sa kalit
nga pagtungha sa tawong duhay nawong.

Magkutlo tag pipila ka klasikong sinulat nga bantogan sa ilang
katalagsaong pagkasugod:

As Gregor Samsa awoke one morning from uneasy dreams he found himself
transformed in his bed into a gigantic insect. ("The Metamorphosis",
Franz Kafka)

It was the best of times, it was the worst of times, it was the age
of wisdom, it was the age of foolishness, it was the epoch of belief,
it was the epoch of incredulity, it was the season of Light, it was
the season of Darkness… ("A Tale Of Two Cities", Charles Dickens)

This is, for all the world's unbelievers, the true account of Big
Mama, absolute sovereign of the Kingdom of Macondo, who lived for
ninety-two years, and died in the odor of sanctity one Tuesday last
September, and whose funeral was attended by the Pope (Big Mama's
Funeral, Gabriel Garcia Marquez)

Kinsay di maintriga niining maong mga sinugdanan? Tiaw mo kon usa ka
adlaw niina ang usa ka tawo mahigmata na lang nga mahimong usa ka
insekto? O kaha sa panahon nga malisod hulagwayon kay ingon sa
natuyamok ang tanan? Kinsa ba kini si Big Mama nga ang kamatayon
tambongan man gyod sa Santo Papa?

Basahon mo gyod aron pagsusi kon ngano… kon ngano nga naingon man ang
estorya. Gani, may nabasahan ako kaniadto nga ang katuyoan kuno sa
tawo nganong mobasa og sugilanon mao nga aron masayod unsay
kataposan. Apan unya na kana kay ania pa kita kon unsaon paghimo sa
sinugdanan.

Ang buhaton sa magsusulat mao ang paglarawan una sa iyang sulaton.
Ang dagan sa mga hitabo (plot outline) kinahanglan nga nahuman na
pagplano segun sa ato nang natun-an. Unya modeterminar dayon siya kon
haing bahina ang makaiikag. Sagad sa hanas nga magsusulat magsugod sa
presenting hitabo. Napamatud-an na kining maong pormula: presente,
balik-lantaw, dayon motunga ang sugilanon sa presente. Ang ingon
niini sayon kaayo: may tawong buang (ipakita sa presente), nganong
nabuang (iyang kagahapon o balik-lantaw), linugdangan sa iyang pagka
buang (balik sa presenting aksiyon).

Apan mahimo usab nga sugdan kini nga paatras og paatras. Ang "The
Gold Bug" ni Edgar Allan Poe ehemplo niini. Nangita una ang mga
karakter sa bulawan ug naulhi na ang katarongan nganong ingon niadto
ang ilang pamaagi sa pagpangita sa bulawan.

Mahimo usab nga ganiron sa tagsulat ang kronolohiya sa mga hitabo.
Ang gabayan niini mao ang: ug human niadto mao… ug human niadto mao…

Ma-bisan unsa ang pamaagi sa magsusugilanon, anaa sa iyang mga kamot
ang kagawasan. Ang mahinungdanon nga kini makaiikag gayod nga
pagkasugod.

May magsusulat nga gipangutana ko kaniadto, unsa ang iyang sugilanon.
Apan ang gitubag niya nako mao ang "bahin ni, Bay, sa usa ka tawo
nga…". Sa tinuod lang, dili ingon niana ang sugilanon. Ang iyang
giasoy nako mao lang ang dagan sa sugilanon (plot) ug dili gyod mao
ang sugilanon. Angay tang timan-an nga ang plot biste lamang sa
sugilanon. Ang sugilanon mao ang reyalidad nga buot ipintal sa
tagsulat.

Kon nasayod lang ang magsusulat hain ang kasingkasing sa iyang
sugilanon (kay mahimo man kini sa bisan diing parte sa sugilanon) ug
nasayod unsay sugilanon di siya maglisod pagdagmay sa epektibong
pagsugod. Sa kasingkasing ka magsugod, higala. Anaa diha ang
makaiikag nga bahin. Bisan ang mga diyarista may gitawag nga inverted
pyramid sa ilang mga sinulat. Mag-una ang labing hinungdanong bahin.

Apan magbantay ta— ug magbantay gayod— kay ang sugilanon dili sama sa
mga balita. Ang punto kong buot ipasantop mao lang ang kapanagsamahan
sa duha ka matang, sa piksiyon ug balita, sa ilang mga tinguha pagkaw-
it sa atensiyon sa mga magbabasa. Dinhing bahina parehas ra. Ang
nakalahi lang kay malalangon ang piksiyon samtang teknikal ang
balita. Ug kay ang malalangong pagsulat labihan man kagawasnon, walay
balaod sa panulat nga mopreso kanimo. Ang arte nabuhi lang tungod sa
reinvention. Apan nakaseguro ko nga nakabentaha ang magsusugilanon
nga nakasinati usab sa pagka tigbalita. Ang estilo ni Ernest
Hemingway gikan sa leksiyon sa iyang pagka reporter sa Kansas City
Star. Si Jack London nahimo usab nga koresponsal sa gubat. Si Stephen
Crane nahimo unang freelance reporter sa wa pa mahimong magsusulat.
Sa katitikan Binisang Sinugboanon, si John Tam. Ybañez ug Bebooth
Duetes may susamang kapalaran.

Maningkamot lang sab ang magsusulat nga ang iyang sinugdanan may
kalabotan gayod sa ubang bahin. Di niya kalimtan ang coherence.
Mamalikas ang magbabasa kon nagdala og pusil ang mga karakter sa
sinugdanan apan nagsinumbagay na lang hinuon didto sa kataposan
(gawas lang kon may hinungdan). Estrikto si Anton Chekhov niining
bahina.

Apan pasayloon ta niining bahina ang avant-garde nga mga magsusulat
labi na ang nagpraktis sa suryalismo. Ang mga magsusulat sama ni
Andre Breton (usa sa nag-unang exponent sa surrealism, ang iyang
nobelang bantogan mao ang "Nadja") mipahimulos sa mga pagtuon ni
Sigmund Freud bahin sa psychoanalysis aron mugnaon ang manipesto sa
awtomatikong pagsulat ug ang kapuslanan niini sa arte. Apan sila
nasayod kaayo sa ilang gibuhat. Busa dili ta mahibulong sa iyang
deklarasyon nga "Ang elepante mananakod" nga unta ang elepante dili
man usa ka matang sa sakit.

Sa mga bag-ohan, ang coherence lang una sa sinugdanan ug kataposan
maoy pakabatiron. Ang sugilanon nga di makatunga sa iyang pagsalom
malumos gayod. Usa kini ka elementaryang hilisgotan sa pagsulat apan
may panagsa pang mahikalimot.

Ang unang timailhan sa maayong sugilanon mao ang "singleness in
effect". Daw moatake sa magbabasa nga sama sa boltahe sa kilat. Bang!
Sama sa gisaliyaban kitag init nga tubig. Makatambulingaw ug ang
magbabasa wa masayod kon unsay iyang buhaton human siya makabasa sa
imong sugilanon. Ang magbabasa nahimong kometa nga nawala sa mga
siglo. Tan-awa ang sugilanon nga nag-ungot karon sa imong makinilya
kon nagbaton ba niini nga hiyas.

Apan labaw sa tanan, ang magsusulat mosulat gayod. Ang nakalahi ni
Galileo sa ubang astronomo sa iyang panahon mao: samtang ang uban
nagpunayg basa sa mga libro aron mahimong batid sa kawalaan, si
Galileo nagsigeg tan-aw sa kahimayaan sa mga bituon.

Sugdi karon ang dako mong sugilanon nga makapakurog sa kalibotan.

(SUMPAYAN)

Mubong Kurso Sa Pagsulat Og Sugilanon (7)

Mubong Kurso Sa Pagsulat Og Sugilanon
Ni Tomas Sumakwel

Ang Pagpugong

(Ikapitong Bahin)

PUGNGAN sa magsusugilanon ang iyang kaugalingon kon siya anaa na
ilawom sa kalibotan sa iyang mga karakter. Restraint kon tawgon sa
Iningles. Dinhi masukod kon unsa ka hamtong ang emosyon tagsulat.
Ilhanan kini sa batid nga magsusugilanon. Hinuon, kasinatian lang ang
makatudlo sa magsusulat unsaon nga kini iyang magamit. Usab, makuha
kini niya sa iyang pagpaniid sa uban nga mga sinulat. Ang pagpakita
sa sugilanon [dili ang pagsulti] maoy hinagiban aron makalikay sa
sobrang paghungit sa emosyon.

Ang emosyon sa sugilanon maoy ipatigbabaw, dili ang sa tagsulat. Sa
Iliad, dili si Homer ang atong makita kondili si Achilles ug ang
iyang kasuko. Ang magsusugilanon nga sobra kainteresado sa iyang
kaugalingon, maoy magsusugilanon nga di higugmaon sa magbabasa.
Kalimti una ang imong kaugalingon ug maoy hatagig pukos ang imong
sugilanon kay dili talaadlawan ang imong gisulat (duna sab hinuoy
sugilanong porma sa talaadlawan).

Usahay malipat kita labi nag may magbabasa nga moingon nga nindot ang
sugilanon nga sentimental. Okey lang kay sila magbabasa man lang. Ang
magsusulat dili unta sentimental diha sa iyang mga sugilanon.
Mahimong makahilak kita sa usa ka sinulat apan mas epektibo kini kon
wa ta pugsa sa magsusulat sa pagpahilak.

Lahi ang sentimento, lahi usab ang sentimentalidad. Ang maayong
sugilanon anaay sentimento apan walay sentimentalidad. Wala kitay
makitang luha sa karakter apan makahilak ta. "Portraying poverty
without resorting to misery," matod pa sa usa ka respetadong alagad
sa arte.

Ang makapahimuot (humorous) nga sugilanon ingon sa walay tinguha nga
mopahimuot sa magbabasa. Ingon sa wala gani siyay tinguha nga
mopakatawa. Apan makakatawa ta. Kini lahi sa atong makitang practical
jokes sa telebisyon. Lahi sab sa gitikgitik. Lahi sa makita tang
punch line sa mga kolumnista. Ang makapahimuot mao nga ang karakter
way tinguha nga mopahimuot kanato. Morag ordinaryo lang kaayo alang
niya.

May mga higayon sa sugilanon nga naghilak ang karakter apan
makakatawa ta. Kini abilidad gayod sa magsusulat. Ang bantogang
playwright nga si Dario Fo may ingon nga kalidad sa iyang mga dula.
Morag nagpakatawa siya apan diay siya nagpahilak.

Sa seryosong sinulat, makita sab nato ang abilidad sa tagsulat kon
giunsa niya pagpugong ang iyang kaseryoso. Kon tan-awon sa usa ka
bantang, wala gani tay makita nga seryoso. Apan diay, sa atong
pagtugkad luyo sa iyang mga linya, anaa ang nagpamaak nga reyalidad
sa kinabuhi.

Ang usa ka magsusugilanon nga buot mopabiaw sa luha sa iyang mga
magbabasa kinahanglan nga mag-amping sa iyang mga tudling. Pananglit,
buot natong pahilakon ang magbabasa sa kakabos sa panginabuhi sa
karakter (nga maoy sagad natong tabas kay nagtuo ta nga maoy lami),
ato dayong gamiton ang mga pulong puno, nag-agos sa tumang
kamahinuklogon, nga ingon sa hapit nalang nato silian ang mata sa
magbabasa aron lang gyod makahilak. Makahilak? Unsaon nato paghilak
nga giunhan na man ta sa tagsulat. Ug nganong nahitabo kini sa usa ka
obra? Ang tagsulat nadala sa iyang kaugalingong sugilanon. Nadala
siya sa kaugalingong sitwasyon. Dili baya daotan kon ang magsusulat
maghilak atol sa iyang pagsulat o kaha magpamukpok sa iyang dughan
kay ianod lagi sa emosyon apan kinahanglan nga siya hamtong og
pagbati aron makapugong sa dagan sa mga hitabo diha sa iyang obra.

Sa kang Toni Morrison (Nobel Laureate) nga "Sula" makita ta ang
karakter nga mipahid og lard sa lubot sa iyang anak kay nagpunayg
hilak kay gitubol. Kabos ang karakter ug ang lard katugbang sa atong
ginamos nga maoy kataposang bahandi sa panimalay. Ang lard diyotay na
lang kaayo nga igo lang nagpilit sa lubot sa lata. Tungod sa kaluoy
niya sa iyang anak, iyang gipahid ang kataposang bahandi sa iyang
panimalay. Mora kog natunaw dihang nabasa ang naasoyng nobela.

Sa kang John Stienbeck usab nga "Grapes of Wrath" imnon unta ni Tom
Joad ang nahabiling whiskey aron mawala iyang kabalaka sa pagka hanap
sa ilang kaugmaon. Apan di ipainom sa iyang inahan kay gamiton isip
tambal sa duha ka bata nga may sakit sa dunggan (kay kon mahubog dili
na man manghilak ang duha ka bata). Kasakit sa akong dughan dihang
nagbasa.

Niadtong gamay pa ko may silingan kami nga labihan karabanit. Ang
trabaho sa amahan mao ra ang paghakot sa saging sa mga silingang mag-
uuma nga bayran og pipila ka sensiyo. Nabati ko kausa nga nasuko ang
amahan sa iyang kinamagulangang anak nganong gibanyos ang gas sa
lamparilya. "Nganong imo man intawong gihaplas ang gas nga ako unta
tong gamiton pagtangtang sa tagok sa saging sa akong ulo," matod sa
amahan. Hangtod karon kon mahinumdom ko, maghapdos ang akong dughan
nga magpalandong sa kahinugon sa amahan sa gas nga gigamit sa iyang
anak nga gibutdan sa tiyan. Sa tanang talan-awon sa kakabos, kadto
maoy labing duol kanako.

Kausa nadagsa ko sa Masbate. Sa dapit nga akong napadparan, ang humay
sa plato maoy pagkaon sa mga dato, daw bulawan. Ang balay nga akong
giabtan gipanag-iya sa mananggite. Nabati ko siya buntag sayo dihang
nagpagirik sa pitlagong sa tumoy sa sanggotan. Pinugngan ang iyang
sangpit sa asawa: "Day, tagoi nang bahaw kay basig kaonon sa mga
bata, humay ra ba na."

Sa akong gipang-asoy, wa kay makitang sentimentalidad. Apan
makatambulingaw ang sakit nga kamatuoran. Ingon ana ang sugilanon nga
maayong sulaton. Bang! Morag dinamita nga anha buto sa mga pahina nga
gigunitan sa magbabasa.

Ania koy sitwasyon sa usa ka sugilanon:

Dugay rang nangandoy ang usa ka kuwatro anyos nga bata nga mouli ang
amahan niyang sundalo. Namatay ang iyang amahan sa panggubatan ug
gihatod ang patayng lawas sa probinsiya. Dihang gikawas sa military
truck ang patayng lawas, labihang lipaya sa bata kay nauli na kuno
iyang tatay.

Karon, kon ang ihulagway sa magsusulat mao kadtong pagminatay sa mga
hamtong sa kahunigon sa namatay, unsay lami niana? Apan kon ang
ihulagway mo mao ang kalipay sa bata sa pag-abot sa iyang amahan,
pagkasakit paminawon, di ba? Unya himoon mo lang telon ang hinilakay
sa mga tawo apan ang gipasalida mo mao ang lukso-lukso sa bata sa
iyang binatang kalipay. Karon, kinsay di makahilak niini?

Sa usa ka mananaog nga sugilanon ni Marcelo Geocallo, natambulingaw
ang karakter dihang nasayod nga namatay diay ang iyang bana sa usa ka
rally. Dako man god ang ilang pangandoy nga maka-abroad aron
paglingkawas sa kakabos. Diha na sa mga kamot sa asawa ang papeles
nga ang iyang bana seguro nang maka-abroad. Apan imbes mohilak
atubangan sa iyang bana, labihan niyang lipaya kay lagi matuman na
ang dugay nilang pangandoy.

Mao kini ang gahom sa restraint. Kini ang maghatag og maayong bantang
sa usa ka sugilanon. Ang pagpugong mao ang barometro sa kalig-on o
kahamtong sa emosyon sa tagsulat. Kini himoon gayod sa tumang
kahanas, pagmatngon, ug pagtimbang sa gibug-aton sa sugilanon.

Ang katuyoan nato ngano nga pugngan gayod ang ariya sa mga pagbati
mao nga aron makahigayon usab ang magbabasa sa pag-apil sa imong
sugilanon. Pinaagi niini, may gibilin kang anino sa ilang
imahinasyon. Ang mga magbabasa utokan usab. Ang paghungit kanila sa
sugilanon insulto sa ilang kapasidad sa paghunahuna.

May nabasahan ko kaniadtong sugilanon nga ang setting diha sa
baybayon. Sugilanon sa duha ka managhigugmaay. May suliran ang ilang
gugma. Gihulagway sa tagsulat ang katahom sa kahaponon, ang mga
pinong balod, ang kabugnaw sa hangin… taas kaayo… ngadto sa taas og
utong nga parapo. Nindot baya unta ang iyang pagkahulagway. Intonsis,
nalimtan niya ang duha ka karakter. Nganong nahitabo kadto? Natental
siya sa kalami sa iyang setting. Sa laktod, wala siyay restraint.
Nasentimental siya. Gawas lang kon ang dugokan kon bola mano mo sa
sugilanon mao ang dapit nga nahitaboan sa sugilanon, ayaw intawon
kalimti ang imong mga karakter.

Ang nakainteresante sa sugilanon mao gayod ang karakter.
(SUMPAYAN)

Mubong Kurso Sa Pagsulat Og Sugilanon (8)

Mubong Kurso Sa Pagsulat Og Sugilanon
Ni Tomas Sumakwel

Ang Pagpaila Sa Karakter

(Ikawalong Bahin)

NAHISGOTAN na kini natog lakbit sa miaging mga gula. Apan pakadak-an
ta kini kay aron matin-aw. Agig balik-lantaw, ang estorya sa karakter
maoy nakapainteresante sa sugilanon. Apan lagmit mangutana ka, kinsa
mang mga tawhana ang mahimong sulaton diha sa sugilanon? Angay tang
masayran nga dili sugilanon sa ordinaryong mananagat, mag-uuma,
tulisan, ubp. ang higugmaon sa magbabasa. Sama nga dili tanang guwapa
ang angay higugmaon. Kinahanglan nga ang karakter (ilabi na sa
protagonista) may katalagsaon, dili tipikal. Aduna siyay hiyas nga
nakapalahi tandi sa uban nga parehas niyag matang. Kon kining birtuda
mokalipikar sa imong nahunahunaang sulatong karakter, pagsaulog kay
imo na ang 75 porsento sa kalamposan. Hinuon, ang 25 porsento nag-
agad sa imong pagpresentar sa maong karakter; sa imong pagpangamot
(craftmanship). Sagad sa nagbansay-bansay pa, ang ilang ihulagway mao
ang tipo ug dili ang partikular nga tawo. Pananglit, buot nilang
ihulagway ang mga mag-uuma sa Ban-aw, sulaton nila ang heneral nga
hulagway sa usa ka tipikal nga mag-uuma sa Ban-aw. Ang buhaton sa
magsusulat mao unta ang pagsuwat sa usa ka mag-uuma sa Ban-aw nga
nakapalahi kaniya sa ubang mag-uuma sa maong dapit.

Dihang gitudloan pa si Guy de Maupassant ni Gustave Flaubert pagsulat
og piksiyon, giingnan niya ang nahauna: "Ihulagway nako ang estorya
sa mananagat nga imong sulaton nga lahi sa usa ka libong mananagat
nga miagi karong adlawa diha sa dalan."

Apan unsaon man nato pagpasulod ang hiyas sa atong mga karakter? Kon
nakabantay ka sa popular nga mga TV drama series mailhan na nimo ang
bida ug kontrabida: ang binundakan sa ilang tingog, ang ilang
binistehan, ang linihokan. Kon magkupot ganig kopa sa alak dayon
mobahakhak, awtomatik kontrabida dayon. Ang iyang linihokan ug
aktuwasyon maoy nagpakita sa iyang pagka karakter. Kay kon moingon pa
gani ang karakter nga siya ang kontrabida o siya ang bida, iuli sa
magbabasa ang magasin o libro ug mangita og laing kalingawan. Kon
ingon niini ang imong sinulat, kini dili sugilanon kondili saynopsis
lamang sa buot mong sulaton. Busa balik ta sa balaod: ayaw isulti ang
sugilanon, ipakita hinuon.

Angay lang bantayan nga ang hiyas sa karakter nga buot mong ihulagway
maayong pagkamaniobra. Anaa gyod siyay sugilanon nga angay sa
pagsugid. Sugilanon nga makapainteres sa kalibotan.

Magpahimugso kag karakter ug hatagan nimo siyag estorya. Unya
pasagdan mo siyang maghinugid sa talagsaon niyang kaagi ngadto sa
magbabasa. Sa gikaingon ko na, kalimti ang imong kaugalingong interes
ingon nga tagsulat. Likayi ang editorializing sa imong sinulat. Okey,
duna kitay ipasulod nga kaugalingong mga pangagpas. Apan ipaagi kini
sa kalihokan sa karakter. Siya ug dili ikaw. Matod ni Thomas Hardy,
ang sugilanon ug nobela dili usa ka argumento; ang usa ka alagad sa
arte matinud-anon gayod nga morepresentar sa iyang pagbati.
Himoa nga ingon sa ang karakter mismo ang nakighinabi sa mga
magbabasa (Basaha kon giunsa kini paggamit ni V.S. Naipul sa "Half A
Life" niyang nobela.) Apan wa kini magpasabot nga first person
narrator gyod o sa protagonista maglatay ang sugilanon. Mahimo
gihapon kini sa ubang punto de bista. Sa sugilanong "Bayad Sa Giutang
Nga Kinabuhi" nga napatik sa Bisaya, didto ang magsusulat mosulod sa
kahimatngon sa antagonista. Belib kaayo ko sa tagsulat. Kadtoy
pasundayag gyod sa abilidad sa usa ka magsusugilanon. Hinumdomi nga
kon ang sugilanon sama gani sa sirkador nga naglatay og pisi ibabaw
sa entablado, kini makalingaw kaayo. Apan kon ang pisi nga gilatayan
anaa lang gani sa yuta, way malingaw. Sa acceptance speech ni Ernest
Hemingway sa Nobel Prize miingon siya nga ang atong sulaton mao
kadtong piyesa nga halos dili na maabot sa tawhanong abilidad. Lisod
no? Apan ayaw lisda ang imong sugilanon. Ang bokalista sa "The
Eagles" miingon sa ilang konsiyerto: "It takes ten years for me to
write this song but it only takes three minutes to sing." Di layo
niini ang pagsulat og sugilanon.

Paningkamotan gayod sa nagtuon-tuon pagsulat og sugilanon ang
pagmugnag karakter nga importante sa panud-ong sa magbabasa. Himoang
importante ang usa ka tulisan, pari, mamumuno, ubp. Nahimong
mahinungdanon sa magbabasa ang usa ka kawatan og ruska sa riles sa
sugilanong "The Malefactor" ni Anton Chekhov. Ang hayop nga anak sa
iro ug lobo nahimong importante sa "White Fang" ni Jack London. Ang
batang biniyaan sa amahan nahimong importante sa sugilanong "Impen
Negro" ni Rogelio Sicat. Ang ulipon nahimong importante sa "Alyosha,
The Pot" ni Leo Tolstoy. Ang mga sugarol nahimong importante
sa "Bingo" ni Edgar S. Godin. Ang tawong ginapos sa way igong
hinungdan nahimong dugokan sa "The Bound Man" ni Ilse Aichinger.

Ang buhaton sa magsusugilanon mao ang pagpresentar sa iyang labing
mahinungdanong karakter diha sa unang bahin sa sugilanon. Sa sinugdan
pa lang angay nang masabtan sa magbabasa ang kaimportante sa maong
karakter aron padayonon ang sugilanon pagbasa. Ayaw tugoti nga adunay
secondary character nga magsamok sa sinugdanan. Kon mapaila mo na,
ipasulod dayon ang punto nga ang karakter nga imong gipaila
makalingaw kaayo sa magbabasa. Nga siya may ikapaambit nga angay sa
pagbasa. Nga ang sitwasyon diin ang karakter nalambigit mahinungdanon
kaayo sa naulahi. Tungod niini, mabatyagan sa magbabasa nga nagdis-og
ang imong sugilanon.

Ipakita ang imong karakter nga naglihok. Palihoka siya. Ang sobrang
narrative makapabakya sa sugilanon. Makapamatuod ang mga editor nga
95 % sa mga nagkat-on-pang-mga-magsusulat di maantigong mopalihok sa
karakter. Si higalang Juan S.P. Hidalgo [bantogang magsusugilanong
Iluko] naghinugilon kanako kausa sa iyang kasinatian dihang nahimo
siyang literary editor sa Bannawag magazine. May bag-ong magsusulat
nga iyang gitambagan: "Nindot kaayo ang imong sugilanon, pero mas
monindot pa gyod kon imo siyang pakawton sa ulo bisag panagsa lang."
Ang buot niyang ingnon nga ang karakter dili usa ka talking machine
kondili usa ka tawo nga moreak sa usa ka sitwasyon nga iyang
gikalambigitan. Kon unsay reaksiyon sa karakter sa lainlaing
sitwasyon, kini nag-agad sa kasinatian sa magsusulat. Magamit dinhi
ang diyotayng nakat-onan sa sikolohiya sa magsusugilanon.

Paningkamotan sa tagsulat nga ang magbabasa mismo ang makadawat sa
unang impresyon sa sugilanon. Anaa ang kapresko sa estorya. Morag
anaa sa kamot sa magbabasa ang kinabuhi sa obra. Kon dili man
interesado ang magbabasa sa problema sa karakter, apan labing maayo
nga importante kini sa karakter. Pananglit, ang preconceived idea sa
magbabasa nga "kuwanggol ang babaye nga mahigugma sa lalaking dunay
asawa" busa man gani dili siya interesado sa estorya nga ingon niini
og subay. Apan tungod sa kahanas sa magsusugilanon (kay maayong
pagkapresentar ang mga sitwasyon og karakter) nainteresado na lang
hinuon siya ug moingon: "Paskan! Tinuod bitaw, no. Di gyod diay lalim
kon masangko ta sa ingon nga sitwasyon, uy."

Timan-an ta nga ang karakter, segun sa buot ingnon sa maong pulong,
usa ka batasan. Unsa goy karakter. Ang ubang magsusulat nagtuo nga
ang kinabuhi sa karakter mao lang ang paghatag kaniyag ngalan, edad,
usahay adres, trabaho, ubp. Kini dili pa garantiya nga mabuhi na ang
minugna mong fictional persons. Gani, mahimo man nga wala kining
tanan diha sa sugilanon. Kon wa na kinahanglana nga nganlan pa ang
karakter, nganong butangan pa man gyod natog ngalan? Ang importante
nga naay karakter bisan sa iyang pagka walay ngalan. Ang "The Hunger
Artist" ug "First Sorrow" ni Franz Kafka, "The Third Bank Of The
River" ni Joao Guimaraes Rosa, "The Gentleman From From San
Francisco" ni Ivan Bunin managsamang walay ngalan. Makapanakla ka
kang Ernerst Hemingway sa iyang "A Clean Well-Lighted Place" diin ang
tulo ka karakter ginganlan lang niyag young waiter, old waiter ug old
man. Nakaseguro ko nga kon gibutangan pag ngalan sa naasoyng mga
tagsulat ang ilang mga sugilanon, wala silay makuhang pagakpak. Apan
dili lang ang pagka walay ngalan sa mga karakter ang bugtong birtud
sa maong mga sugilanon kon ato gyong tun-an. (Gidasig ko ang mga
nagtuon pagsulat sa pagbasa sa maong mga sugilanon aron masabtan ang
mga punto nga atong gidiskuter. Ang kritikal nga pagbasa makapahait
usab sa atong dagang.)

Pasagdan nato ang karakter nga mangitag solusyon sa iyang mga
suliran. Siya ang maghinuktok. Matod ni Elliot Blackiston sa
librong "How To Write Short Stories": "The solution should be brought
about by the character's own cleverness, ability, initiative,
perspicacity, intelligence. And, above all, the chief character must
effect a solution in a convincing way." Kinahanglan gyod nga dili
mabatyagan sa magbabasa nga ang solusyon sa problema gipugos lang.
Paningkamotan sa magsusugilanon nga natural ang dagan sa estorya.

May mga magsusugilanon nga nagbuhi og karakter. Morag hinigugma nga
di malaksi sa ilang dagang. Ang nakanindot kay kini nabuhi gayod nga
morag anaa na sa kalibotan sa reyalidad. Si Gremer Chan Reyes sa
iyang Emmanuel. Si Juan Ramon Jimenez sa iyang Platero (usa ka
donkey). Si Ernest Hemingway sa iyang Nick Adams. Si Mark Twain sa
iyang Huck Finn, Tom Sawyer ug Jim. Si Benjamen Montejo sa iyang Nong
Perfecto. Si John Stienbeck sa iyang Doc, Mac, ug Tom

Ang sugilanon maoy pakigbugno sa mga karakter sa kalibotan nga ilang
nahidagsaan. Sa imong handurawan anaa ang mga karakter nga nagpangita
sa ilang magsusugilanon.
(SUMPAYAN)

Mubong Kurso Sa Pagsulat Og Sugilanon (9)

Mubong Kurso Sa Pagsulat Og Sugilanon
Ni Tomas Sumakwel

(Ikasiyam Nga Bahin)

Karakterisasyon

ANG magsusulat nga hanas nakaila sa iyang karakter, nakasinati sa
batasan sa iyang mga minugnang linalang. Ang manerismo, sinultihan,
pagtuo, edukasyon, damgo, tinguha maoy makapatibuok sa karakter.
Giunsa niya pagsul-ob ang iyang polo? Giunsa niya pagkatawa? Ang
iyang liningkoran? Ang pagka himalikas? Ang matag karakter may iya
gayod nga karakterisasyon aron mailhan nga lahi siya kon itandi sa
uban pang mga karakter. Ang karakterisasyon, sa laktod, maoy
makapahimong tawo sa imong karakter. Ug daghag paagi nga kini
mapasulod sa sugilanon.

Ang karakterisasyon maoy lifeblood sa karakter. Maghatag niyag
kasingkasing, di lang ngalan.

Kon largohon lang natog sulat ang ordinaryong makita diha sa larawan
sa tawo, kana dili diskripsiyon sa usa ka magsusulat. Matod sa usa ka
batid, "Ang magsusulat may iyang paagi sa pagsulti sa usa ka butang."
Kon mohulagway na gani ang magsusulat, acute kaayo ang iyang mga
obserbasyon. Pino kaayo nga bisan pa ang mga ulod nga nangutkot sa
dahon sa kahoy ingon sa mabatian pa sa mga magbabasa.

Si O. Henry miabli sa iyang sugilanon sa usa ka tin-aw kaayong
diskripsiyon sa iyang mga karakter:

A lank, strong, red-faced man with a Wellington beak and small, fiery
eyes tempered by flaxen lashes, sat on the station platform at Los
Pinos swinging his legs to and fro. At his side sat another man, fat,
melancholy, and seedy, who seemed to be his friend. They had the
appearance of men to whom life had appeared as a reversible coat—
seamy on both sides (Kinutlo sa "The Hiding Of Black Bill").

Sa mao gihapong sugilanon ni O. Henry, adunay karakterisasyon nga
gipaagi sa diyalogo. Dihang nalisang na kaayo ang karakter nga
tigbantay sa karnero kay gitionan na siyag pusil sa polis, kini ang
iyang gisulti:

"'Captain,' says I, `Percival Saint Claire is my occupation, and my
name is sheep-herder. I've got my flock of veals—no, muttuns—penned
here to-night. The searchers are coming to-morrow to give them a
haircut—with baa-a-rum, I suppose.'"

Kon atong hilngon, morag nayabag ang estorya sa karakter. Tiaw mo nga
nabali na man hinuon ang iyang tubag. Ang iyang ngalan nahimong
trabaho ug ang trabaho nahimong ngalan. Kon nakamatikod ka,
nagkabunga-bunga siyag panubag atubangan sa polis. Apan kinsa ba pod
lagiy mahinultol sa hustong tubag kon tionan kag pusil?

Kana maoy karakterisasyon.

Sa laing sugilanon nga akong nabasahan, ang karakter nagkaon og
noddles nga labihan kainit. Mao gyoy paghungit niya sa nag-aso-asong
pagkaon dihang nakita niya sa pikas tampi sa suba ang kaaway nga
nagpadulong. Ug ang gisulat sa awtor mao lang ang "Jeezezz!"
Nakapangutana ko kon nganong kadto may espiling nga gigamit sa awtor
sa ekspresyon nga "Jesus!". Ug karon pa ko. Kinsa man kunong tawhana
ang makalitok og husto kon init kaayo ang noodles ug nagpadulong na
ang kaaway?

Mas maayong dili na balikon sa ipatangag tang diskripsiyon kon ang
karakterisyon makita na kaayo sa dayalogo. Mao usab ang kasunggat
niini. Daghan nang sugilanon nga gisalindot sa editor sa ingon
niining kahuyangan. Imbes nga gamiton pa niya ang nagsunod nga mga
tudling sa uban pang butang nga makatabang pagpadis-og sa sugilanon
nalangay na lang hinuon siyag balik-balik sa mao ra nga epekto.
Hinuon may hanas pod nga mga magsusulat nga motuyo gyog balik-balik
sa pulong sa pila ka tudling kay lain siyang epekto nga buot kab-
oton. Kini ang gitawag og literary tools sa usa ka tang-ang
magsusulat.

Ang kahanas ni Mark Twain sa karakterisasyon di masalikway. Tiaw mo
nga mahimo niyang padayalogohon ang tulo ka karakter sa pipila ka
pahina nga di gyod ta malipat kon kinsa kadtong nagsulti. Sa mga
klasikong "The Adventures of Huckleberry Finn, "The Adventures of Tom
Sawyer", "Tom Sawyer Abroad", "Tom Sawyer, The Detective" napamatud-
an kini niya. Si Tom, Huck, ug Jim managsamang Iningles og sinultihan
apan mailhan nimo kinsa kanilang tulo ang nagsulti. Way duda nga
giila ang "The Adventures of Huckleberry Finn" nga "The Greatest
American Novel". Matod sa usa ka magsusulat, ang tanang Amerikanhong
nobela nagsugod gayod sa "Huckleberry Finn". Kitang mga anak sa dila
ni Lapulapu nagpangita pa ug katugbang niini. Ang hagit kong iitsa sa
tanan mao ang pagsulat sa lami sa sinultiang Binisaya. Kanang tingog
gyod sa usa ka Bisaya. Kon magbasa tag sinulat nga Ruso mora tag tua
sa Russia. Kon magbasa tang Yasunari Kabawata mora tag tua sa Japan.
Mabati man god nato ang ilang tingog bisan hinubad na sa Iningles ang
hulad nga anaa sa atong kamot.

Ang hanas nga magsusulat maantigong mamili sa pulong nga ibutang niya
sa baba sa iyang mga karakter nga ingon sa wa niya tuyoa. Natural
kaayo. Gisaway kaniadto ang pinulongan sa usa ka Sugboanong
magsusulat sanglit migamit kini sa lengguwahe sa kadalanan. Burgis
kuno. Ang nagsaway wa masayod nga kana ang tinuod nga literatura. Ang
literatura di gani usahay motahod og kahan-ayan sa mga pulong,
semantiko, ug bisan unsa na lang nga balaod ang supakon. Apan makita
mo luyo niining tanan ang katuyoan sa magsusulat.

Ang karakter nga bata, magbinata. Ang karakter nga abogado, mag-
inabogado. Ang mag-uuma nga karakter hanas gyod sa bukid. Mao usab
ang karakter nga mananagat, hanas sab sa dagat.
Ang mag-uumang karakter kinahanglang nasayod kanus-a ang tingpugas sa
mais, ang pangami, ang panuig. Nasayod siya unsay tanom nga mabuhi sa
buwan sa tinghuwaw ug ting-init. Nasayod siya unsay lihi sa kamote,
unsay sumpa sa aguting sa tabako. Ang kasuheto ni Benjamen Montejo sa
sugilanong "Tawag Sa Bukid" maoy alas sa tanang magsusugilanong
Bisaya nga nagsulat bahin sa natibong panginabuhi sa bukid.
Ang mananagat nga karakter nasayod sa pinulongan sa lawod; unsay isda
nga lisod hipaktan sa pasol; kanus-a mamihod ang danggit. Kay ang
tinuod nga mananagat makabasa sa gagmayng lum-it sa mga balod, ug
kini may kahulogan segun sa taas nilang kasinatian dagat. Di ta
makuwestiyon ang abilidad ni Gremer Chan Reyes niini kay di lang siya
usa ka hanas nga magsusugilanon bahin sa dagat kondili usa usab ka
anak sa dagat. Ang dagat nahimong dakong bugno sa kang Ernest
Hemingway nga "The Old Man And The Sea" kay siya nakighugoy sa mga
mananagat sa Cuba.

Nakig-uban una sa mga minero si Vincent Van Gogh una niya mapintal
ang "The Potato Eaters". Nagkinahanglan una kog tulo ka tuig nga
pakig-uban sa mga tapasero una ko mapulog ang "Rebolusyon Sa Mga Mata
Ug Tiil". Ug ambot kapila ka na suginli sa imong magtutudlo kon
giunsa pagpangita sa pintor ang mga modelo niya sa "Last Supper".
Apan angay tang bantayan nga di lang ang kaabunda sa magsusulat sa
terminolohiya bahin sa panagat, panguma, pangespiya ang makapabuhi sa
iyang karakter. Kon giunsa mo kini pagdapat, kana ang makapanindot sa
imong sugilanon. Sa ato nang natun-an, ang mga magbabasa wala mag-
apas sa naantigohan, pilosopiya, banko sa impormasyon sa awtor…
kondili sa kalingawan nga ikadalit sa awtor.

Busa ayaw alang-alangi ang analisis mo sa mugnaong mga karakter.
Hatagi silag buluhaton sa imong sugilanon. Timan-i ang imong
kasandurot niining mga gutloa. Pilay palad kon ang iyang linihokan
mahimo mong modelo.
(SUMPAYAN)

Mubong Kurso Sa Pagsulat Og Sugilanon (10)

Mubong Kurso Sa Pagsulat Og Sugilanon
Ni Tomas Sumakwel

Ang Aksiyon Sa Sugilanon

Ikanapulong Gula

DILI pa garantiya nga kon ang magsusugilanon adunay plot ug ideya
makamugna na siyag maayong sugilanon. Kining duha kabhang pa lamang
sa kinhason. Daghan pa kaayong konsiderasyong teknikal aron ang
sugilanon mahipno. Sa ato nang natun-an, ang karakterisasyon ug
diskripsiyon labihan usab kaimportante nga kon dili maayong
pagkamaniobra sa tagsulat makawang lamang ang buot niyang ipaambit sa
mga magbabasa. Makabantay ta usahay nga bisan sa atong kakuwang sa
kasinatian duna tay masindolang sugilanon nga mosiyapol ra ba unta
pero kuwang lang sa hapyod.

Kana ang mga sugilanon nga walay aksiyon. Patay kaayo. Di maantigong
mangidhat diha sa pahina. Kini maoy nakita nakong rason nganong dili
interesado ang usa ka sugilanon.

May nag-ingon nga sa mga literary stories, mas pakabug-atan sa
magsusugilanon ang iyang unod (substance) kaysa iyang paagi sa
pagpangamot (craftsmanship). Usa ko sa di motuo niini. Ang unod dili
independente sa pagpangamot. Hinunoa, ang unod nagsalig lamang kon
giunsa pagdagmay sa magsusugilanon ang iyang sugilanon. Gani, may
posibilidad pa nga ang maayong mangamot nga magsusugilanon makasulat
og obra maestra bisan wala kaayoy unod ang gisulat. May mga kritiko
gani nga nag-ingon nga si Edgar Allan Poe dili lawom og mga sugilanon
apan tungod lang sa iyang craftmanship mibarog ang iyang mga sinulat
sa panahon.

Daghan na kitag nabasang sugilanon nga kon atong sabton ordinaryo ra
kaayo og tema pero makalingawng basahon. Kahinganlan ko dinhi ang mga
klasikong Pilipinhong sugilanon sama sa "How My Brother Leon Brought
Home a Wife" ni Manuel Arguilla, "Footnote To Youth" ni Jose Garcia
Villa, ug sa mga sugilanon atong kakontemporaryong si Charlson Ong.
Unsay naa ining maong mga obra? Kon matinud-anon lang ang mga kritiko
(kay usahay magyawyaw sila sa mga butang nga di nato makita sa
sugilanon), kini mga ordinaryo lamang nga mga sugilanon. Sa gikaingon
ko na, nahimo silang sinaulog nga mga sinulat tungod sa ilang
pagkaordinaryo. Sa mga langyawng awtor anaa ang kang Mark Twain
nga "The Celebrated Jumping Frog of Calaveras County", "The Devil and
Daniel Webster" ni Stephen Vincent Benet, kang Washington Irving
nga "Rip Van Winkle" ug "The Legend of the Sleepy Hallow".

Ang sekreto sa maong mga sugilanon nganong bisan sa ilang kadugay na
gibasa gihapon: tungod kay sila puno kaayo sa aksiyon. Apan ang
terminong aksiyon sagad nga masaypan sa mga magsusulat. Ang aksiyon
wala magpasabot og pinusilay, sinumbagay, ubp. Ang story action dili
lamang physical action kondili ang pag-abante sa sugilanon. Sa mga
sugilanong sikolihikal nga ang panagbugno didto lamang sa sulod nga
kalibotan sa (mga) karakter, natural nga wala kitay makita kaayo nga
aksiyong pisikal. Apan mabatyagan ta nga may pantalan nga paingnan
ang sugilanon.

Sa miaging mga gula naghisgot ta og problema sa sugilanon. Busa, aron
modis-og ang estorya atong ikonsiderar kanunay ang problema. Kanunay
tang sukton ang atong kaugalingon kon wala ba kitay parapo o tudling
nga nasaag segun sa problema nga atong gipasiugdahan. Ug ang
magsusulat di gyod molugak sa paggunit sa problema bisan usa ka
kidlap na lang sa bisan diing parte sa sugilanon. Iapil gyod niya
kanunay ang karakter sa bisan diing kalihokan sa estorya. Sa
diskripsiyon, iapil ang karakter. Sa balik-lantaw anaa ang karakter.
Dili mo siya biyaan tungod kay iya kining sugilanon.

Modagan lamang ang sugilanon kon ang mga pulong nga atong gikudlis
may direktang kalabotan sa estorya. Kon mohunong ta aron ihulagway
ang atong karakter ug setting, mohunong usab ang atong sugilanon.
Busa: ayaw pasabta ang magbabasa nga sekreto mong gihulagway ang
karakter ug setting. Sa laing bahin, kon mapakyas ka usab paghulagway
sa karakter ug setting, mapakyas usab ang imong sugilanon. Kini ang
mga sugilanon nga mogunit gayod sa kaikag sa mga magbabasa.

Busa ang giya-ultimar nga di mo gyod kalimtan kon gusto kang
maghanas: taliwa sa pagpadayag mo sa suliran sa sugilanon hangtod sa
kasulbaran sa problema (denouement) mao ang daghang mga aksiyon.
Aksiyon ug aksiyon gayod. Tinuod ang giingon: "Action speaks louder
than words."

Kon sa paghulagway sa karakter moingon lang kita, "Dako ang bat-ang
ni Hilda; nagsul-ob siyag pulang sayal," atong gipahunong ang dagan
sa estorya. Apan makaestablisar kita sa susamang hulagway diha sa
hunahuna sa magbabasa ug sa samang higayon magpadis-og usab sa
sugilanon kon atong ingnon nga, "Miatras si Hilda. Iyang gihapyod ang
iyang pulang sayal sa wa pa molingkod."

Mohinay usab ang sugilanon kon atong santaon ang iyang natural nga
dagan aron paghatag og gibug-aton sa dili kaayo importanteng mga
detalye. Ang sakyanan nga magsigeg ikis-ikis ang dagan bisan tul-id
ang dalan dugay maabot sa destinasyon. Ang linugdangan sa sugilanon
maoy kanunay gayong isilsil sa hunahuna aron kining maong tendensiya
maalkontrahan. Hinuon, mahitabo lang kini kon ang magsusulat kuwang
sa plano ug pangandam sa iyang sulaton.

Tinuod nga kinahanglan nga masayod ang magbabasa sa kolor sa sinina
sa atong mga karakter. Tinuod nga angay silang masayod kon ting-ani
ba kadtong nahitabo ang estorya. Kon adlaw ba kadto o gabii. Kon
Domingo ba kadto o Lunes. Kon si Pekto ba kadto o si Juan. Kon buntag
ba kadto o hapon. Apan angay tang ipasantop nga bisan pa man niining
tanan nga mga sangkap, walay bisan usa unta niini nga makalangay sa
sugilanon. Maayo nang magsabot ta. Ngano? Kini mga lamas lamang.
Kinsang tawhana ang malipay nga moadtog kombera unya dalitan lamang
og pulos lamas. Apan kon dalitan usab kitag sud-an nga way lamas,
lagmit di ka na mobalik sa sunod pista.

"Apan mubo ra man kaayo to, Bay, ang akong diskripsiyon nga yaya. Di
na tingali to mamatikdan sa magbabasa, uy," matod sa akong amigo nga
mipasilong sa halhag kong landong. Pero huyang kaayo kana nga
depensa. Sa tinuod lang, wa gyoy rason nganong atong pahunongon ang
sugilanon.

May mga magsusulat nga bisan sa pagpasupot og mga pangutana diha sa
ilang naratibo maantigo gyong momaniobra nga bisan anaa ang pangutana
kini wala makasamok, hinunoa, nakapakusog hinuon sa dagan sa
sugilanon. Dinhing bahina, kampeyon si Edgar S. Godin. Pananglit sa
iyang sugilanon nga "Eksodu", kini ang iyang naratibo nga napuno sa
mga pangutana:

Unsa pay iyang mahimo? Mag-eskandalo siya? Mopatay? Sulngon niya ang
panuway, sudyaan ug ikeha aron lang modilaab pagsamot ang makauulawng
estorya? Kahugasan kaha ang namansahan niyang pagka babaye niini? Oo,
limpiyo ang iyang konsensiya. Apan kinsay motuo niya? Motuo kaha unya
kaniya ang iyang bana ug mga kadugo niini?

Nakamatikod ka ba nga bisan naligo sa pangutana ang maong parapo,
wala gyod mohunong ang estorya? Kana abilidad gyod.

Duna usay magsusulat nga padaganon ang sugilanon sa sunod-sunod nga
balik-balik sa mga pulong. Gihulagway ni Ernest Hemingway ang
panaghilawas sa ingon niini nga mga linya:

…They were having now and before and always and now and now and now.
Oh, now, now, now, the only now, and above all now, and there is no
other now but thou now and now is thy prophet. Now and forever now.
Come now, now, and there is no now but now. Yes now. Now, please now,
only now… one only one, there is no other one but one now, one, going
now, rising now, sailing now, leaving now, wheeling now, soaring now,
away now, all the way now; one and one is one, is one, is one, is
still one, is one descendingly, is one softly, is one longingly, is
one kindly, is one happily, is one in goodness, is one to cherish, is
one now on earth with elbows against the cut and slept-on branches of
the pine tree with the smell of the pine boughs and the night; to
earth conclusively now…

Makita nato ang pagsaka ug pagdaus-os sa pagbati sa mga karakter.
Buhat hinuon kini sa mga hanas apan makakutlo kitag leksiyon sa
kaimportante sa aksiyon aron ang estorya dili mohunong.

Ang sugilanong buhi sinuwat sa magsusulat nga puno sa kinabuhi.
(SUMPAYAN)

Ang Papel sa Kabit

Kahigalaan,
Sa gusto lang mobasa og mga ingon ini nga sinulat. Atong sudlon ang
misteryosong kinabuhi sa banggiitang mga artist. Kining gumalaysaya
napublikar na sa usa ka magasin. Labyog...

Ang Papel Sa Kabit Diha Sa Obra Sa Mga Makisisining
Ni Omar Khalid

LABIHAN kong kahimuot sa usa ka kritiko nga si Albert Mordell sa iyang
basahong "The Erotic Motive of Literature". Sa makausa pa,
napamatud-an niya nga usa sa naghasol sa kahimatngon sa usa ka
makisisining sa katitikan mao kining erotikanhong pagbati nga
nahilakip na sa tuyok hunahuna.

Hinuon, sagad sa mga pagtuon sa maong basahon namatikdan kong gibase
ra usab sa mga teyoriya ni Sigmund Freud bahin sa sekswalidad sa
kabatan-on apan unang higayon lang nga malamposong gigamit diha sa
pagtuon sa mga sinulat. Si Freud partikular kaayo sa mga butang nga
natago sa luyo kaisipan sa tawo nga maoy nahimong patukoranan sa dagan
sa atong hunahuna karon.

Wa makalikay sila si Edgar Allan Poe, Honore de Balzar, Oscar Wilde,
John Keats, August Strinberg ug Charlotte Bronte sa halawom nga
imbestigasyon ni Mordell. Si Charlotte nagsulat og mga nobela bahin sa
relasyon sa usa ka babaye ngadto sa iyang maestro nga minyo. Ngano
kaha? Ang mga kritiko (ilabi na si May Sinclair) nag-ingon nga
imposible kanang mahitabo kay mugna lang sa kaisipan ang maong
sugilanon. Apan kaniadtong 1913, gipagawas sa London Times ang upat ka
kadudahang sulat-personal ni Charlotte sa iyang maestro— si M. Heger.
Nakalugsot ang dakong tinagoan pinaagi sa kaalam sa saykoanalisis. Ang
nobela ni Charlotte bunga diay sa wa-katugbangi niyang gugma sa iyang
maestro. Si Charllote mao si Lucy Snowe sa nobelang "Jane Eyre", way
duda. Labihang sintaha ni May Sinclair ug iyang gisaway ang London
Times. Tingali tungod kay naligsan ang iyang teyoriya.

Usa lang ko sa dugay nang nanukit kinsa kining mga karakter luyo sa
mga sugilanon ni Poe. Kinsa si Legia? Kinsa kining mga babaye sa iyang
mga balak? Kinsa kining mga babayeng walay ngalan sa iyang mga
sinulat? Nganong morag diyosa ug misteryoso ang tratasyon niya sa mga
babayeng karakter? Nganong kini ang gitagaan niyag dakong panahon sa
iyang mga sinulat? Nganong bahin man sa damgo ang paborito niyang
tema? Wala bay problemang sosyal ang iyang katilingban? Ug nganong
taliwa sa naghinobrang pagmahal sa lalaking karakter sa babayeng
hinigugma, mosangpot man gayod sa kamatayon?

Makapakugang ang panugkad ni Mordell nga, matod niya, kadaghanan sa
babayeng karakter ni Poe wala mahimong modelo si Virginia Clemm (asawa
ni Poe nga sayong mitaliwan) kondili ang mga hinigugma sa kabatan-on
sa bantogang magsusugilanon, pananglit kang Elizabeth Herring. Kon
nakabantay ta, sagad sa iyang mga karakter nga babaye mamatay gayod.
Pananglit sa "The Black Cat", "Morella", "The Assignation" ug
"Ligeia". Nakapaneguro si Mordell nga ang kamatayon sa mga babaye sa
sugilanon ni Poe maoy resulta sa iyang kahimangod nganong "namatay"
ang kalipay sa maong mga gugma. Wala kini tuyoa ni Poe. Apan kini na
ang nangulipon sa iyang kaisipan ug imahinasyon.

Nagtuo ko nga dakong porsento sa temang suwaton sa usa ka magsusulat
mao kadtong mga inayrang pagbati. Mosuwat siya nga mahatagan og
kahumpayan ang pagbati nga nagsamok sa iyang katulogon. Apan dili
kahumpayan ang iyang maangkon kondili manganak hinuon kinig laing
ekspresyon sa dagway sa balak kun sugilanon. Pinaagi sa simpatiya sa
mga karakter sa usa ka hitabo, masabtan mo unsa ang naghasol sa
tagsulat bisan pa sa iyang paglikay-likay niini.

Bisan niadtong wala pa nako mabagti ang basahon ni Mordell, may
teyoriya na akong si Poe usa ka tawong naghambin ug kaliboag usa ka
tinagoan. Nga kon ato lang masabtan sa maabtikong pagbasa ang iyang
"The Cask of Amontillado," daghan kinig gihambing padalipsang sa pagka
tawo sa bantogang awtor. Teksto por teksto ug base sa sugibuhi ni Poe,
dili kalikayan ang pag-alinupong sa mga pagduda nga duna siyay
gitagoang hinuptanan nga panahon ug kaalam sa saykoanalisis lang ang
nasayod. Ang sirkumstansiya sa pagkawala sa iyang ama-ama ug sa ilang
panagbikil labihan kalig-on nga tungod niini dili nako kalikayan ang
pagduda.

Ang kalibotan sa mga alagad sa arte mao ang paglipay sa iyang musa. Sa
magsusulat, anaa ang iyang mga karakter nga hinulma ingong modelo sa
mga tawo nga nahibagtan sa iyang pagsuroy-suroy. Gama sa hunahuna,
moingon ta. Apan ang hunahuna sama sa nabutang nga datos sa
dagitabyan— matang sa makina nga moandar lang depende sa atong
ipasulod nga kasayoran. Ug mas dako dinhi ang luna bahin sa "tinagoang
gugma". Mas daghag relasyong ginadili, mas komplikado ang iyang
masulat, mas tukib.

Ang mga ingon niini maoy makapasamot sa kainteresante sa mga buhat sa
artist. Kadako diay sa papel sa mga kabit ug nanglabayng relasyon diha
sa trabaho sa usa ka makisisining, nakaingon ko. Walay nagsugo nga
"hala, pangabit aron makaobra kag pinintal kun sugilanon kun balak kun
musika kun arketiktura nga matahom". Nahisgotan lang ni sa pagmatuod
nga may luna gihapon sa arte ang mga kerida ug iring-iring. Kay
tinago, buot hatagan sa artista og laing espasyo sa iyang ekspresyon.
Ug niini, mas pang mokapakapa ang iyang kadasig.

Dili man matuman ang ingon nga matang sa gugma apan napuslan ra
gihapon ang pakyas nga mga saad o kaha gugmang wa ikabungat.
Sa natad sa pamintal gani ning bag-o lang, pinalabi sa mga kolektor
ang mga obra nga namugna tungod sa inspirasyon sa usa ka kabit.
Makapahimuot ang bag-ong alingisig. Apan di mawala ang pangutana kon
angay bang palitog mahal ang pinintal nga gikan sa sayop nga gugma?
Human magakos, hagki, ug ikadulog sa pintor ang hinigugmang kerida,
angay ba kining makahupot og luna sa bungbong sa mga kolektor?

Apan bahala nag gikan kini sa gugmang mahadlokon sa kahayag—

Ang pinintal ni Amedeo Modigliani sa iyang kabit nga si Jeanne
Hebuterne nahalin didto sa Sotheby's sa London sa balor nga $30
milyones— ikaduha sa labing mahal nga pinintal sa bantogang
impresyonista (ang ubang kritiko mitawag niyag kyubista apan mas pabor
ko nga italay siya sa nahauna). Gipalit kini sa kolektor nga nanawag
lang sa telepono ug wa magpaila. Gipalit sab og $135 milyones ni
Ronald S. Lauder ang pinintal nga dagway ni Adele Bloch-Bauer nga gama
sa simbolistang Austriano nga si Gustav Klimt— usa ka talagsaong
rekord sa bisan unsang pinintal.

Kaniadtong Mayo, usa ka misteryosong kolektor ang mipalit sa
kyubistikong hulagway ni Dora Maar didto sa New York sa kantidad nga
$95 milyones. Si Dora Maar mao ang kabit ni Pablo Picasso. Apan dili
lang si Gining Maar ang iyang kabit. Aduna pa siyay Marie-Therese
Walter. Bisan sa malipayon niyang kaminyoon kang Olga Khokhlova,
nagbugno sa kambas sa iyang hunahuna ang laing duha ka babaye. Ug kon
magtan-aw ka ning mahal kaayong pinintal ni Picasso, makita mo ang
literal nga pagbalhin-balhin sa panagway sa duha ka babaye nga gihiusa
sa usa lang ka nawong.

Way makatuo nga mahimo ni Picasso ang pagliko og laing dalan sa gugma.
Ug sa sirkulo sa iyang mga patron, pipila lang ang mituo nga kabit
niya si Marie Therese. Apan upat ka tuig human sa kamatayon sa
bantogang pintor, naghikog si Marie Therese samtang si Dora dili na
mogawas sa iyang lawak. Ang miabot sa imong hunahuna mao sab ang nia
kanako karon.

Gihimong modelo ni Pierre Bonnard si Marthe de Meligny kaniadtong
1893. Labihang baha sa kahinam ang misanap sa diwa sa pintor dihang
gipintal niyang hubo ang maanyag nga Marthe nga gipalingkod sa ngilit
sa duwang-kaligoanan. Dinhi, migisod ang erotikanhong relasyon taliwa
sa pintor ug modelo. Base sa pinintal, nagtuo ko nga makadaghan lilia
ni Bonnard si Marthe tungod sa daghang mga mata nga makita nato sa
lawas sa dibuhong hulagway. Apan nabagtan ni Bonnard si Renee
Monchaty. Busa, sa iyang "Young Women in the Garden," dako ang papel
ni Renee samtang ang itom-ug-buhok nga Marthe diha lang intawon sa
ngilit nga morag natunaw lang sa likod sa tabilawan. Nagminyo si
Bonnard ug Marthe. Usa ka buwan ang milabay, naghikog si Renee.
Ang nakapamahal sa nahisgotang mga obra dili lang kay maayo kining
pagkapintal sa mga maestro sa modernong arte kondili apil na sab niini
ang mito nga nagpaluyo sa kasinatian sa pintor sa iyang mga kabit.
Kini tingali ang nakadugang sa iyang kalidad.

Kon usa ka sa nakahupot ning maong mga pinintal, dili kaha ka gitikon
sa imong lawak kon mag-inusara nga mag-atubang sa portrait sa babaye
nga nabuangan sa usa ka pintor sa iyang panahon? Kon pananglit
mag-atubang ka sa dibuhong hulagway ni Adele Bloch-Bauer (pinintal ni
Klimt) diin matod sa estorya, mas gustong magsul-ob og taas nga sinina
apan walay hamunghamong sa sulod, unsay imong hunahuna?

Kini tingali ang hinungdan nganong mahal kaayo ang ingon nga mga obra.
Kon nasayod ka sa kasinatian luyo sa obra, mas pang pangandoyon mo ang
paghupot niini.

Sa literaturang Bisaya ilabi na sa balak, di kita makalikay nga may
mga magsusulat nga nagtipig og magdadasig nga tinagoan. Ilang
ipahinungod sa misteryosong mga babaye ang ilang mga balak. May ipaagi
lang sa tinago nga simbolo. Naay mamatikdan nato nga naningkamot nga
di masayran ang ilang tinagoang gugma apan sa tanto natong sag-a sa
mga elemento nga ilang gisulat, masihag na hinuon ang tinuod nga
hinungdan nganong naingon ang dagan sa sinulat.

Kinsa gyod kaha si Pepita sa kinabuhi ni Marcel Navarra? Kinsa si
Martina sa kapakyasan ni Hugo diha sa kinabuhi ni Gremer Chan Reyes?
Asawa gyod kaha ni Vicente Ranudo ang iyang gibalakan sa
"Hinikalimtan?" Nganong ingon kaabubhoan ang balak?

Kon walay represyon sa gugma, dili unta kaayo daghan ang nasulat nga
mga maayong obra sa katitikan. Mao kining matanga sa represyon ang
nakamugna sa labing daghang sinulat nga katitikanhon sa kalibotan. Ang
emosyong katitikanhon ug neurosis sa magsusulat makita diha sa iyang
sinulat.

Matod ni Mordell: "The author cannot escape the past and he always
opens up more channels of his heart than he has suspected."

Ang mga sinulat nga mas gusto nato mao kadtong mga obra nga susama
usab sa atong kapakyasan o pangandoy. Mas gusto natong basahon ang
bahin sa kalisdanan nga atong nasinati ug andam tang magpaanod sa
pantasya nga gimugna sa mga awtor. Makabaton tag katam-is sa paghandom
sa kapait.

Mihugot ang akong pagtuo nga ang patayng kagahapon maoy naghari sa
atong karon. Ug ang mga alagad sa arte dili gawason niini. — #