Mubong Kurso Sa Pagsulat Og Sugilanon (Seryal)

Mubong Kurso Sa Pagsulat Og Sugilanon
Ni Omar Khalid

(Pasiuna: Kining maong artikulo kabahin sa seryal nga gisuwat sa
tagsulat og napatik na sa magasing Bisaya. Gituyo kini pagpagawas
dinhi alang niadtong atong kaubanan sa balayan nga buot makat-on
pagsuwat og sugilanon. Ang Omar Khalid takubang-ngalan ni Richel
Dorotan nga mao karoy literary editor sa magasing Bisaya. Ang iyang
seryal anaa na karon sa ika-13 nga bahin sa Bisaya. Mangayo sab siyag
pidbak ninyo kon buot ba ninyong iposte tanan dinhi ang uban pang mga
bahin sa iyang seryal. Sa pagkakaron, kini pakati lang una alang
niadtong dunay interes nga makakat-on sa pagsulat og sugilanon. Ang
tagsulat mananaog sa Unang ug Ikaduhang Ganti sa sugilanon sa
Bathalad-Cebu naiadtong 2004. Sa 2003, siya usab ang midaog sa
Ikaduha ug Ikatulong Ganti sa Sugilanon sa Bathalad-Mindanao.
Mananaog sab siyag unang ganti sa Interschool Three-Act Play writing
contest niadtong 1998 Centennial Celebration sa iyang ug napasundayag
sa mga magdudula sa Cebu Roosevelt Memorial Colleges. Ikaduhang Ganti
usab siya sa tigi sa balak nga gipasiugdahan sa Sunstar Superbalita
sa Cebu niadtong 2004.)

KON way problema, way sugilanon. Ang nakainteresado ning kinabuhia
mao ang problema. Matod sa awit Binisaya: "Bakakon ang mosulti nga
siya way suliran. / Bisag dato bisan pobre tanan dunay kagul-anan. /
Ang batang mahimugso niining kalibotan, tungod sa suliran, hilak
hibatian." Bitaw. Wa magbakak ang awit.
Kang kinsang problema ang atong sulaton? Kadaghan. Kon problema ang
hisgotan, kini ang numero unong hinungdan nganong di mahutdag trabaho
ang mga batid sa saykolohiya, ug puno kanunay ang hospital alang sa
nalisoan sa turnilyo.
Ug kadtong mga balidong mga problema lamang ang sulaton.
Unsaon pagbanabana sa bug-at nga problema? Kana depende sa matang sa
pagka tawo sa imong karakter. Ang dato di maproblemag bugas. Kon kini
maoy problema nga gilatayan sa imong sugilanon, napakyas ka. Ang
pobre di maproblemang graheanan sa kotse. Di kini kabahin sa
reyalidad sa iyang kalibotan. Kon kini ang imong subayon, katulog na
lang kay basig mas katuohan pa ang imong damgo kay sa anaa karon sa
talad mong sulatanan.
Kita di mawala, matod ni William Faulkner, tungod kay kita
may kalag. Kahibulongan bitaw nganong sa kalisod sa atong mga
problema, makangisi gihapon kita sa atong mga higala. Kaanindot nga
kinabuhi bisan sa mga problema. Busa ang sugilanon bahin sa problema
tungod kay mao kana kita. Sulbaron sa karakter ang problema, pakyas
man kon molampos. Makigbugno siya sa kusog nga agos sa kinabuhi. Tan-
awang sapa, ang iyang dinagayday. Usahay hilom, tulugkaron, ug way
kibo sa iyang agos. Apan kinsay nagdahom sa unahan kini mahulog sa
usa ka busay, mapusgay sa kabatoan. Unya hilom na man, daw laylay sa
nagdukang inahan sa kagabhion. Sa kataposan, mahisangko siya sa
dughan sa dagat. Ug kini hilom na usab. Ingon ana ang sugilanon.
Ang mga halinon kaayong nobela hilabihan kaadunahan niining
problema. May problema ang usa ka karakter nga mohatod ngadto sa
laing mga problema. Kahinganlan dinhi ang mga bantogang awtor sa
dekada 60 sama ni Mickey Spillane ug Max Brand. Ingon sa mga urban
cowboy ang mga karakter. Maglaway ka samtang magbasa sa ilang mga
nobela. Daw makapasmo kon di mo humanon sa pagbasa.
Sagad sa abunda niini mao ang mga detective stories. Unsaon
pagsulbad sa krimen? Kinsay nagbuhat sa krimen? Usahay talagsaon pa
kaayog kasulbaran nga makapanakla ka. Ambot kon may makalabaw ba sa
kang Edgar Allan Poe ning kategoriyaha. Sa "The Gold Bug" gipakita
niya ang paagi unsaon paghubad sa usa ka tinipigang sulat aron
makaplagan ang bulawan. Kinsay magtuo nga ang mamumuno sa "The
Murders of Rue Morgue" usa diay ka orangutan? Sa nagtungha pa kita,
si Poe ang atong gisipit-sipitan ug lagmit way sinuwat niya nga wa
nato maukay. Makapaintriga ang iyang mga sugilanong bahin sa mga
maanyag nga babaye (apan pulos nangamatay) sama sa "Morella", "The
Assignation", "Legiea", ubp.
Nagtuo ko nga kon nahimo pa lang mga tulisan ang mga
magsusugilanon, ambot kon hidakpan ba sa mga otoridad. Hanas silang
mangitag sulbad tungod sa kaadunahan sa imahinasyon.
Ayawg kalimot nga ang sugilanon maoy pakigharong sa mga
suliran. Dili imo. Iya sa karakter nga maoy nagdala sa sugilanon. Imo
lang ang pagpanimon kay ikaw mao ang maglalalang sa daghang mga
kahibulongan sa kalibotan. Di ba ginganlan ka man og gamayng Bathala?
Kon unsa kabug-at ang problema, kana ang banabanaon sa
magsusugilanon. Ayaw papas-anag usa ka sakong bato ang hulmigas. Ayaw
hatagig suliran ang karakter nga malisod uyamot ang pagsulbad sa
iyang katakos. Nakabantay ka sa gihimo sa mga segunda klaseng
pelikula nga kay wa na may mahimo ang karakter sa iyang suliran,
hatagan dayog liot sa direktor kun tagsulat. Wala na. Natabla ang
tanan. Gipatay na lang nga way hinungdan. Ug mopauli ka nga mosaad,
mag-usab pay layog!
Ang mga dramaturgong Griyego (labi na ang mga hanas sa dulang
trahedya sama ni Sophocles, Aristophanes, Euripides) migamit sa deus
ex machina (Diyos sa makina) kon ang krisis sa karakter hilabihan na
kalisod. Dunay plataporma sa esenaryo nga molusad nga luwanan sa mga
Diyos aron luwason ang aktor. Apan kini gidawat nila kay kabahin man
sa kombensiyon sa ilang mga pagtuo. Sa atong panahon, kini di na
magamit.
Kini ang akong proseso: Una, ang problema wa dahoma nga
moabot apan miabot. Ikaduha, mangitag paagi ang karakter nga kini
masulbad. Unya ang catharsis (pagsipong sa mga emosyon nga daw dakong
baha). Kon kini ang imong paagi, sayon ra ug lagmit maimo ang
pagakpak.
Busa—
May karakter nga adunay problema ug siya mangitag sulbad.
Sayon ra. Matod ni Junne Cañizares, kapakapa lang kay sa madugayg sa
madali maantigo ka rang molangoy. Apan kini sab ang ako: Ayawg
pangahas og tidlom sa dakong lawod kon wa kay manluluwas. Kini lang
una: suwata ang duol sa imong kasingkasing, ang anaa sa imong
kasilinganan. Kini nagtipig gihapon og dagkong sugilanon nga wa mo
lang himatikdi.
Kon miungot ang imong dagang, kana usa ka dakong problema.
Karon, naa ka nay temang mahimong sulaton.
(Sumpayan unya nato)

Mubong Kurso Sa Pagsulat Og Sugilanon (2)

MUBONG KURSO SA PAGSULAT OG SUGILANON--2
Sinulat ni Omar Khalid

(Ikaduhang Bahin)
TAUDTAOD na kong naniid sa lakat sa atong katitikang Binisaya sukad
nga nakamatngon akog buot sa kalamian sa mga lalang sa imahinasyon.
Gani, mao usab kiniy hinungdan nga nahagit ang gamay kong katakos
aron sunogon ang kilay tungod sa pag-alisuso sa tinguha nga makat-on
gayod sa arte sa panugilanon. Tinuod ang kabatid halayo pa kaayo
kanako apan namasin lang ko nga makapaambit.
Sagad sa nahinagbo kong nagtuon-tuon (sagad mga young blood
writers ning Bisaya magasin) mangutana gayod unsaon ba paggambalay
ang usa ka hipno nga sugilanon. Pito ka tuig na ang milabay, mao usab
kining mga pangutanaha ang misantop sa akong hunahuna. Dili
ikatingala ang maong pangutana. Kay mahibulong man ugod kita nga
kasayon bang basahon sa usa ka sugilanon apan nganong lisod mang
sulaton. Hunahunaa lang nga nag-atubang ka karon sa usa ka blangkong
papel nga pun-on mo sa mga pulong nga mahimong tinuod diha sa
imahinasyon sa mga magbabasa.
Ang akong gibuhat kaniadto sa nagsugod-sugod pa ko mao ang
pag-ugmad sa akong kinaiya sa pagsulat (writing habit). Kini mao ang
pagsulat nga libre ug gawasnon aron mabaid ang akong kaisog sa
pagpakiglayog sa daghang mga pulong. Sulat lang sa way lingi-lingi
bisan asa mapandol ang imahinasyon. Sa madugayg sa madali may masubay
ka rang maayong dalan. Sa tumoy sa bangaw may tibod sa bulawan, matod
sa awit. Angay kitang masayod nga ang magsusulat mosulat gayod sa way
paghunong. Sa way paghunong? Oo! Kay ang trabaho sa magsusugilanon
nagsugod dihang siya mimata sa kabuntagon hangtod sa pagtuktugaok sa
laing kabuntagon. Ang paghunahuna unsay sulaton maoy unang lakang.
Unang lakang, kay may hagit pang nagpaabot sa unahan. Ug batyaga nga
sugod karon, nabunyagan ka na sa ngalang magsusulat. Kabahin ka na sa
giingon sa usa ka batid nga "the unacknowledge legislators of the
world".
Ang magsusulat nagtan-aw kanunay sa tanang mga esena sa
kinabuhi nga kanunayng bag-o sa iyang mga mata; sama sa usa ka bata
nga ang pangisip kanunayng puno sa mga pangutana. Ang magsusulat usa
ka bisyonaryo. Ang ordinaryong hitabo, mahimong usa ka dakong
sugilanon kon mahatagan tag igong pagpamalandong. Usa ka klasikong
pananglitan mao ang nasuwat ni Fred F. Monternel nga "May
Kasingkasing Magmaya Matag Bunok Sa Ulan" (Bisaya, Hulyo 12, 2000).
Kon ang kaordinaryo maoy hisgotan, ambot kon may molabaw pa ba sa
maong sugilanon. Kasugiran sa mga ordinaryong tawo sa ilang mga
ordinaryong kalipay. Ang mga karakter naguol kay ang ilang pangita
(nga mao ang pagkariton sa pinalit sa mga tawo sa merkado) gihulga sa
kapakyas sanglit mibunok ang ulan. Apan nakakita silag paagi nga ang
pag-ulan mahimong "makapamaya sa ilang kasingkasing". Gihimo nilang
tulay sa mga tawo ang kariton ug busa nakakuwarta ra gihapon. Di ba
ordinaryo ra? Apan luyo sa iyang kaordinaryo makita nato kon giunsa
sa tawo pagsukol sa iyang suliran. Nakita nato ang atong kaugalingon
sa maong sugilanon. Lagmit lain kitag mga "kariton" ug mga "ulan"
apan sama sa sugilanon, kita di mahadlok. Kadakong kapuslanan sa
sinulat paghatag kanatog laing mga panlantaw ning kinabuhi.
Tan-awa ang katahom sa laing anggulo. Kay ang katahoman
halayo kaayo sa ordinaryong mga pagbati, laing maalamon ang nag-
ingon. Pagsulat uban ang gugma ug kini ang maghatag og lana sa imong
tangkaraw.
Ang mga magsusugilanon sa gawas nga nabantog sa kayano sa
sugilanon mao si Anton Chekhov ug Guy de Maupassant. Apan
kahibulongan nga hangtod karon ang ilang mga obra ato pang gibasa ug
kanunayng naghagit sa pagtuon sa mga eskolar ug kritiko. Sa atong
katitikang Binisaya ang kayano usab ni Gumer Rafanan nakapahimo
niyang bantogan, ma-balak o ma-sugilanon. Busa —
Kayano! Kayano! Kayano!
Ayaw pangambisyon sa giingong literary stories. Kon ikaw may
igo nang katakos, kini moabot kanimo sa wa damhang higayon. Una sa
tanan, kinahanglan masabtan gayod ang imong sinulat nga bisan daghan
og gilaktoran apan wa gayoy nalibanan. Matag pulong may iyang
kapuslanan. Dili paturagas. Kini ang unang birtud sa kabug-at.
May mga sinulat nga usahay mahibulong ka. Maayong pagkahan-ay
apan wa ka ganahi. Patay. Morag di masabtan kon unsay kulang. Dili
asin, dili betsin, dili suka. Daghan ang mga magsusulat nga ingon
niini apan di ko na lang hinganlan kinsa kay numero unong kriminal
ang pagtaas sa presyon sa dugo. Sagad sa mga sugilanon nga "patay"
mao ang bahin sa mga karakter nga way kalig-on. Stereotype kun
typecast. Kana bang giingon sa hilawng mga kritiko nga: "nganong ato
man gyong himoong bida ang mga rebelde, kawatan, ubp". Angay tang
timan-an nga ang trabaho sa magsusugilanon dili mao ang pagsilot sa
mga kriminal; labaw nang dili ang paghimong santos sa mga buotan. Ang
buhat sa usa ka maayong magsusugilanon mao ang paghatag og "mata" sa
tanan pamasin nga kitang tanan makabaton og katakos alang sa
ikaduhang konsiderasyon sa pipila ka bahin sa kinabuhi sa usa ka
tawo. Kita ang mopasundayag sa atong pagkatawhanon luyo ning
kinabuhia. Responsibilidad moral? Oo, husto ka higala. Ang maayong
magsusulat anaa usab niana. Mao bitawng hatagan tag konsiderasyon ang
pipila ka matang sa tawong typecasted na tungod sa atong
resposibilidad moral. Daotan ba diay kon makakita kitag katarong kang
Brando Bandido o kang James Bond? Nganong nalingaw ka kang Bondying
(Da Adbentyurs ob Inting en Bondying, usa ka serial nga komiks sa
Bisaya) nga di mosulod sa iyang klase (ang bata nga tapolan mosulod
sa iyang klase typecasted gihapon nga di sulundon)? Kay kon mao,
unsang matanga sa moralidad ang buot natong umolon? Ang sugilanon usa
ka kalingawan, dili usa ka monasteryo. Ania ang laktod: pangitaa ang
katarong bisan diha sa giisip nga mga daotan, pangitaa ang daotan
bisan sa giisip natong mga matarong. Pangitaa ang mga libakera bisan
diha sa midawat sa komunyon. Pangitaa ang kasalbahis bisan diha sa
tinamod nga mga banay sa katilingban; ang malumong kasingkasing sa
mga kriminal. Karon, anaa na sa imong kamot ang sugilanong nagpanikad
sa kinabuhi.
Subaya ang kamatuoran sa kinabuhi aron makaila ka unsay
karakter nga ideal (anaa lang sa hunahuna) ug real (anaa gayod). Aw,
nangita man kaha ta sa reality. Kinsay makausab sa reality? Ang tawo
nag-idealized kanunay sa unsay moral apan ang iyang nature sukwahi
kanunay: malisyoso, corrupted, imoral sa gilagda niyang mga
panukdanan.
May katuyoan ang sugilanon. Duna kiniy buot ingnon. May punto
ang tagsulat nga buot ipalungtad. Kay kon kini wala, ang tinta mo
nausik. Ang mga pagtulun-an ni Kristo iyang gipakita sa makalingawng
mga sugilanon (sanglitanan). To drive home a point, matod sa mga
Ingles.
Ang maayong sugilanon nagbaton sa sense of urgency. Way
daghang tuyok-tuyok. Way daghang salto-salto. Morag manok-teksas sa
bulangan nga mokanuos pagkupog. Kataw-an sa mga puntos ang manok nga
sukol-dagan ug way labok. Kon ang sugilanon mo kuwang sa lansad, di
maayong pustaan kay alkanse sa ariba. Ang gusto sa mga magbabasa:
inighuslo sa bayna, kupog dayon.
Husto ang panukiduki. Apan bisan pa sa kamasangkaron sa imong
mga panigsusi; ibutang ta, anaa na nimo ang tanang datos, kana di pa
garantiya nga mosangpot sa kanindot ang usa ka obra. Angay tang
masayran nga mobasa kita og sugilanon di tungod sa impormasyon kay
ang tawo napuno na niana. Ang apson sa mga magbabasa mao ang emosyon.
Duna ba goy nakahilak nga magbabasa kay maayong mogamit ang tagsulat
sa teknikalidad unsaon pagdakop ang usa ka kriminal? Wala tingali. Si
Stephen Crane nga bantogan sa iyang nobelang "The Red Badge of
Courage", usa ka nobela sa gubat, may mga sayop sa iyang termino-
militar. Ang magbabalak nga si John Keats may sayop usab sa iyang
balak nga "On Reading The Chapman's Homer" (imbes mogamit kang Balboa
isip unang nakakita sa Lawod Pasipiko, si Cortez maoy iyang nasuwat).
Karon, nakapamenos ba kini sa gibug-aton sa ilang mga obra? Nganong
pungkol ang Venus de Milo? Nganong way kilay si Mona Lisa? Nganong
may notang sayop ni Mozart? Di kaha binata kon lalisan pa nato unsaon
paggamit ang `media noche' ug `noche buena'? Kinsa bay nakasulat og
sugilanong di masaway? Matod sa Bibliya, ang unang molabayg bato sa
babaye kadtong walay sala.
Ang mga bug-at nga buhat sa alampat gikan sa atong
subconscious ug superconscious: mga kasinatian nga natigom lamang
luyo sa atong kalag.
(MAY SUMPAY)

Mubong Kurso Sa Pagsulat Og Sugilanon (1)

Mubong Kurso Sa Pagsulat Og Sugilanon
Ni Tomas Sumakwel

Nganong Sugilanon Man Gyod?
(Unang Bahin)

TAUDTAOD na kong naniid sa lakat sa lakat sa atong katitikang
Binisaya sukad nga nakamatngon akog buot sa kalamian sa mga lalang sa
imahinasyon. Gani, mao usab kiniy hinungdan nga nahagit ang gamay
kong katakos aron sunogon ang kilay tungod sa pag-alisuso sa tinguha
nga makat-on gayod sa arte sa panugilanon. Tinuod nga ang kabatid
halayo pa kaayo kanako apan namasin lang ko nga makapaambit.

Sagad sa nahinagbo kong nagtuon-tuon (sagad mga young writers sa
Bisaya magasin) mangutana gayod unsaon ba paggambalay ang usa ka
hipno nga sugilanon. Pito ka tuig na ang milabay, mao usab kining mga
pangutanaha ang misantop sa akong hunahuna. Dili ikatingala ang maong
pangutana. Kay mahibulong man ugod kita nga kasayon bang basahon sa
usa ka sugilanon apan nganong lisod mang sulaton. Hunahunaa lang nga
nag-atubang ka karon sa usa ka blangkong papel nga pun-on mo sa mga
pulong nga mahimong tinuod diha sa imahinasyon sa mga magbabasa.

Ang akong gibuhat kaniadto sa nagsugod pa ko mao ang pag-ugmad sa
akong writing habit. Kini mao ang pagsulat nga libre ug gawasnon aron
mabaid ang akong kaisog sa pagpakiglayog sa daghang mga pulong. Sulat
lang sa way lingi-lingi bisan asa mapandol ang imahinasyon. Sa
madugayg sa madali may masubay ka rang maayong dalan. Sa tumoy sa
bangaw may tibod sa bulawan, matod sa awit. Angay kitang masayod nga
ang mga magsusulat mosulat gayod sa way paghunong. Oo! Kay ang
trabaho sa magsusugilanon nagsugod dihang siya mimata sa kabuntagon
hangtod sa pagtuktugaok sa laing kabuntagon. Ang paghunahuna unsay
sulaton maoy unang lakang. Unang lakang, kay may hagit pang nagpaabot
sa unahan. Ug batyaga nga sukad karon, nabunyagan ka na sa ngalang
magsusulat. Kabahin ka na sa giingon sa usa ka batid nga "the
unacknowledged legislators of the world".

Ang magsusulat nagtan-aw kanunay sa tanang mga esena sa kinabuhi nga
kanunayng bag-o sa iyang mga mata; sama sa usa ka bata nga ang
pangisip kanunayng puno sa mga pangutana. Ang magsusulat usa ka
bisyonaryo. Ang ordinaryong hitabo mahimong usa ka dakong sugilanon
kon mahatagan tag igong pamalandong. Usa ka klasikong pananglitan mao
ang nasuwat ni Fred F. Monternel nga "May Kasingkasing Magmaya Matag
Bulok Sa Ulan" (Bisaya, Hulyo 12, 2000). Kon ang kaordinaryo maoy
hisgotan, ambot kon may molabaw pa ba sa maong sugilanon. Kasugiran
sa ordinaryong mga tawo sa ilang ordinaryong mga kalipay. Ang mga
karakter naguol kay ang ilang pangita (nga mao ang pagkariton sa
pinalit sa mga tawo sa merkado) gihulga sa kapakyas sanglit mibunok
ang ulan. Apan nakakita silag paagi nga ang pag-ulan
mahimong "makapamaya sa ilang kasingkasing". Gihimo nilang tulay sa
mga tawo ang kariton ug busa nakakuwarta ra gihapon. Di ba ordinaryo
ra? Apan luyo sa iyang kaordinaryo makita nato kon giunsa sa tawo
pagsukol sa iyang suliran. Nakita nato ang atong kaugalingon sa maong
sugilanon. Lagmit lain kitag mga "kariton" ug mga "ulan" apan sama sa
sugilanon, kita di mahadlok. Kadakong kapuslanan sa sinulat paghatag
kanatog laing panlantaw ning kinabuhi.

Tan-awa ang katahom sa laing anggulo. Kay ang katahoman halayo kaayo
sa ordinaryong mga pagbati, laing maalamon ang nag-ingon. Pagsulat
uban ang gugma ug kini ang maghatag og lana sa imong tangkaraw.

Ang mga magsusugilanon sa gawas nga nabantog sa kayano sa ilang
sugilanon mao si Anton Chekhov ug Guy de Maupassant. Apan
kahibulongan nga hangtod karon ang ilang mga obra ato pang gibasa ug
kanunayng naghagit sa pagtuon sa mga eskolar ug kritiko. Sa atong
katitikang Binisaya ang kayano usab ni Gumer M. Rafanan nakapahimo
niyang bantogan, ma-balak o ma-sugilanon. Busa—

Kayano! Kayano! Kayano!

Ayaw pangambisyon sa giingong literary stories. Kon ikaw may igo nang
katakos, kini moabot kanimo sa di damhong higayon. Una sa tanan,
kinahanglan masabtan gayod ang imong sinulat nga bisan daghan og
gilaktoran apan wa gayoy nalibanan. Matag pulong may iyang
kapuslanan. Dili paturagas. Kini ang unang birtud sa kabug-at.

May mga sinulat nga usahay mahibulong ka. Maayong pagkahan-ay apan
wala ka ganahi. Patay. Morag di masabtan unsay kulang. Dili asin,
dili betsin, dili suka. Daghan ang mga magsusulat nga ingon niini
apan di ko na lang hinganlan kinsa kay numero unong kriminal ang
pagtaas sa presyon sa dugo. Sagad sa mga sugilanon nga "patay" mao
ang bahin sa mga karakter nga way kalig-on. Stereotype kun typecast.
Kana bang giingon sa hilawng mga kritiko nga: "nganong ato man gyong
himoong bida ang mga rebelde, kawatan, ubp".

Angay tang timan-an nga ang trabaho sa magsusugilanon dili mao ang
pagsilot sa mga kriminal; labaw nang dili ang paghimog santos sa mga
buotan. Ang buhat sa usa ka maayong magsusugilanon mao ang paghatag
og mata sa tanan pamasin nga kitang tanan makabaton og katakos alang
sa ikaduhang konsiderasyon sa pipila ka bahin sa kinabuhi sa usa ka
tawo. Kita ang mopasundayag sa atong pagka tawhanon luyo ning
kinabuhia. Responsibilidad moral? Oo, husto ka higala. Ang maayong
magsusulat anaa usab niana. Mao bitawng hatagan tag konsiderasyon ang
pipila ka matang sa tawong typecasted na tungod sa atong
responsibilidad-moral. Daotan ba diay kon makakita kitag katarong
kang Brando Bandido o kang James Bond? Nganong nalingaw ka kang
Bondying nga di mosulod sa iyang klase (ang bata nga tapolan mosulod
sa iyang klase typecasted gihapon nga di sulundon)? Kay kon mao,
unsang matanga sa moralidad ang buot natong umolon? Ang sugilanon usa
ka kalingawan, dili usa ka monasteryo.

Ania ang laktod: pangitaa ang katarong bisan diha sa giisip nga mga
daotan, pangitaa ang daotan bisan sa giisip natong mga matarong.
Pangitaa ang mga libakera bisan diha sa midawat sa komunyon. Pangitaa
ang kasalbahis bisan diha sa tinamod nga mga banay sa katilingban;
ang malumong kasingkasing sa mga kriminal. Karon, anaa na sa imong
kamot ang sugilanong nagpanikad sa kinabuhi.

Subaya ang kamatuoran sa kinabuhi aron makaila ka unsay karakter nga
ideal (anaa lang sa hunahuna) ug real (anaa gayod). Aw, nangita man
kaha ta sa reality. Kinsay makausab sa reality? Ang tawo nag-
idealized kanunay sa unsay moral apan ang iyang nature sukwahi
kanunay: malisyoso, mansado, imoral sa gilagda niyang mga panukdanan.

May katuyoan ang sugilanon. Duna kiniy buot ingnon. May punto ang
tagsulat nga buot ipalungtad. Kay kon kini wala, ang tinta mo nausik.
Ang mga pagtulun-an ni Kristo iyang gipakita sa makalingawng mga
sugilanon (kun sanglitanan). To drive home a point, matod sa Iningles.

Ang maayong sugilanon nagbaton sa sense of urgency. Way daghang tuyok-
tuyok. Way daghang salto-salto. Morag manok-teksas sa bulangan nga
mokanuos pagkupog. Kataw-an sa mga puntos ang manok nga sukol-dagan
ug way labok. Kon ang sugilanon mo kuwang sa lansad, di maayong
pustaan kay alkanse sa ariba. Ang gusto sa mga magbabasa: inighuslo
sa bayna, kupog dayon.

Husto ang panukiduki. Apan bisan pa sa kamasangkaron sa imong mga
panigsusi; ibutang ta, anaa na nimo ang tanang datos, kana di pa
garantiya nga mosangpot sa kanindot ang usa ka obra. Angay tang
masayran nga mobasa kita og sugilanon di tungod sa impormasyon kay
ang tawo napuno na niana. Ang apson sa mga magbabasa mao ang
kalingawan nga ikadulot sa tagsulat, ang emosyon. Duna ba goy
nakahilak nga magbabasa kay maayong mogamit ang tagsulat sa
teknikalidad unsaon pagdakop ang usa ka kriminal? Wala tingali. Si
Stephen Crane nga bantogan sa iyang nobelang "The Red Badge of
Courage", usa ka nobela sa gubat, may mga sayop sa iyang termino-
militar. Ang magbabalak nga si John Keats may sayop usab sa iyang
balak nga "On Reading The Chapman's Homer" (imbes mogamit kang Balboa
isip unang nakakita sa Lawod Pasipiko, si Cortez maoy iyang nasuwat).
Karon, nakapamenos ba kini sa gibug-aton sa ilang mga obra? Nganong
pungkol ang Venus de Milo? Nganong way kilay si Mona Lisa? Nganong
may notang sayop si Mozart? Di kaha binata kon lalisan pa nato unsaon
paggamit ang "media noche" ug "noche buena"? Kinsa bay nakasulat og
sugilanong di masaway? Matod sa Bibliya, ang unang molabayg bato sa
babaye kadtong walay sala.

Ang mga bug-at nga buhat sa alampat gikan sa atong subconscious ug
superconscious: mga kasinatian nga natigom lamang luyo sa atong kalag.
(SUMPAYAN)

Mubong Kurso Sa Pagsulat Og Sugilanon (2)

Mubong Kurso Sa Pagsulat Og Sugilanon
Ni Tomas Sumakwel

Ang Pagplano Sa Sugilanon
(Ikaduhang Bahin)

ANG sugilanon usa ka panagsangka sa mga puwersa nga tawgon tag
conflict. Ang conflict maoy dalan nga subayon sa sugilanon. Ug mao ra
gayoy subayon. Gisultihan kita sa mga magtutudlo nga ang sagad sa
paboritong sangka sa sugilanon mao ang tawo batok isigkatawo, tawo
batok katilingban, tawo batok kalikopan, tawo batok kaugalingon, o
kaha tawo batok Diyos. Kini ang imong sulaton, bistehan.

Ang sugilanon mahimo lamang lamian kon ang puwersa nga magsangka
pulos lig-on. Dili ordinaryo ug lisod ang paghatag og opinyon kinsa
ang magmadaogon. Unsay lami kon ang propesyonal nga boksingero makig-
andohay sa walay bansay? Ngano? Tungod kay tataw kaayo kinsa ang
magmadaogon.

Kon ang sugilanon mo bahin sa usa ka ulitawo nga nangandam og maayo
aron sugton sa iyang gihalaran unya diay to, sa himanhiman pa,
giguroy lang niya ang babaye sa kalibonan kay humok kaayog ilong,
unsay kapuslanan sa iyang pangandam? Ang atngan sa magbabasa mao:
sugton na ba gyod kaha si Undo nga maayo na man ang iyang hinapay?
Kini ang subayon sa mat-an nga magsusulat. Apan ang ehemplo ta,
ilustrasyon lang kay kini way lami nga estorya. Busa—

Pasangkaa ang duha ka puwersa. Pananglit: buot ni Pedro nga moeskuyla
apan ang iyang mga ginikanan way ikagasto. Dayon nakahunahuna siya
nga mag-working student apan naglisod siya kay apiki na kaayo ang
iyang panahon. Dayon lain pang mga problema ang miabot. Gimolestiya
ba kaha siya sa iyang amo. Wa suweldohi. Ang kalibotan morag nahimo
na nuon niyang kontra. Kon molampos ba siya o dili sa iyang
pakigbisog, kini maoy atngan sa mga magbabasa. Anha kita mangita sa
atong kaugalingon. Ug moingon ang atong hunahuna: unsa kaha, no, kon
kita pay naingon?

Dunay daghang mga bag-ohan nga dali kaayong madala sa tinuod nga mga
hitabo. Ila kining sulaton ug di gani pabuyag sa editor kay kuno
nahitabo sa ilang silingan. Angay tang timan-an nga dili tanang
makita sa kinabuhi mahimong usa ka sugilanon nga hitsas na sa parte.
Duna tay taktakon ug idugang. Ang panugilanon usa ka panulat nga
malalangon (creative writing). Dili nato kopyahon ang kinabuhi. Unsay
nalalang kon imo lang diayng gikopya? Unsay nakalamian niana? Adunay
mga maayong kaasoyan, gani makapakulo sa atong pagbati apan dili
gayod sugilanon. Pananglit, kanang gipatik nga mga story of survival
sa Reader's Digest makalingaw kaayo. Apan lagi, dili gayod sugilanon.

Basehi lang ug himoang binhi sa panulat ang imong nakita. Sugnod.
Agipo sa kadasig.

Makapasayon sa panulat ang pagtipig og kuwaderno nga naa kanunay sa
bulsa kon ugaling may mosantop sa hunahuna o may makita nga
makapaturok sa kaikag. Isulat sa laktod. Ang bantogang nobelistang si
Henry James nagtinil niini ug gani gipublikar nga mihalin usab (The
Notebook of Henry James). Dili masabtan ang maong sinulat kay
personal man lang sa nobelista ug lagmit gigamit niyang kasangkapan
sa kasayon. Morag kinakhaan sa itik ang sulod niini nga si James ray
nahibawo. Karon nga ania na kita sa Edad Elektroniko, may baligya
nang mga pocket organizer nga sayon pindoton ug komportable kay
mahimo mang ikonekta sa usa ka dagitabyan alang sa pagtipig.
Pananglit sa akong organizer, mabasa mo kining mosunod:

Hapon, luneta, nagbisiklita (nagtuyok ang ligid dihang natumba),
bata, nagkaog kornik, lago, tisirt (may marka univ. of the east).

Milutaw ang kamingaw sakay sa balod, ubp. (ideya balak)

4-3-05 / nagtan-aw kog tv (balita: patay Sto. Papa), SF-12, babaye
miali sa linya sa akong mga mata… paa, puti hamis, ok lang, damgo,
mel tiangco, Ratzinger…

Dili ka makasabot kay ako man lang kining kuris-kuris. Apan kini maoy
makakati sa akong hunahuna alang sa pagpangabyog og materyal nga
masulat; mugbo nga mga anekdota nga may kahigayonan nga magamit sa
umaabot nga mga adlaw.

Kon ang magsusulat way gidala-dalang kuwaderno, pocket organizer o
unsa pa dihang dali makudlisan, lupig kaayo siya sa bata nga
nagbadlis-badlis lag uling sa mga paril.

May magsusulat nga moingon nga di kasulat kon way inspirasyon. Sa usa
ka habig kini husto man gihapon. Apan kon naa ka ra sa pagpaabot sa
imong inspirasyon, ang oras mo nausik ug lagmit nga ikaw higutman.
Kon kita mahigugma, nindot kaayong isulat bahin sa gugma. Apan ayawg
kalimot nga bisan diha sa kasubo kita makasulat usab. Ang buot kong
ipasabot, bisan unsang matanga sa pagbati nga nag-ulipon kanato, kana
igo na kaayong inspirasyon. May duha ka balak si Ezra Pound bahin sa
Chicago nga gisulat sa managlahing higayon. Ang usa masub-anon
samtang ang lain nagsaulog sa kahalangdon sa dapit. Kini gihisgotan
ko pagmatuod nga bisan unsa ang atong mood, makasulat kita kon tuyoon.

Nakasuway kog sulat sa menteryo, basahonan, barbekyuhan. Ang
magsusulat di na angay pang manundog nako kay mosugot siyag sa dili
may manerismo ra nga moabot niya nga hinatag sa mga musa.

Kon pagpasayon lang ang atong hisgotan, wala nay molabaw sa
magsusulat nga may latid, giya, outline. Kon kini himoon sa usa ka
magsusugilanon, lupigon niya ang katulin sa manatad. Anaa na god sa
usa ka pirasong papel ang mga hulagway, pamaagi sa pagpadagan, mga
hitabo nga subayon sa karakter, problema, ubp. Hinuon, mahimo man
gihapon nga pormahon kining tanan diha lang sa hunahuna. Depende lang
sa ayon sa magsusugilanon. Ang dagkong buhat dinhi sa kalibotan
gigahinan og taas nga higayon sa pagpasantop. Ang atake ni bin Laden
sa Amerika lupig pay plano sa pag-adto sa Buwan. Kon kini gihimo sa
tanan, nganong di himoon sa magsusulat?

Apan bisan sa taas nga panahon sa pagplano, may mga higayon nga kita
mountol. Morag bikogan ang tekla sa makinilya. Morag nahubsan sa
tinta ang niwniwan. Hatagig pasensiya ang imong kaugalingon. Kini ang
writer's block. Morag sa tan-aw mo, paril nga di mabuslot ang anaa sa
imong atubangan. Ayaw kinig banggaa sa imong ulo kay mabuklan ka.
Hinuon, pagayon-gayon. Suroy sa mga dapit nga makalingaw. Dangtag
semana, baliki ang lamesa kay uban kanimo karon ang mga tangke sa
panggubatan nga makatabang pagbuslot sa paril. Matod ni Ernest Miller
Hemingway, kon magsulat kuno siyag nobela mora kuno siyag nakigbugnog
leyon. Si Edgar Allan Poe usab nagtuo nga kinahanglan siyang mosulat
kay buot niyang hinginlan ang mga demonyo nga anaa magpuyo sa iyang
kaugalingon.
(SUMPAYAN)

Mubong Kurso Sa Pagsulat Og Sugilanon (3)

Mubong Kurso Sa Pagsulat Og Sugilanon
Ni Tomas Sumakwel

Desisyon
(Ikatulo Gula)

DAGHAN ang mahitabo sulod lamang sa pipila ka gutlo. May mga higayon
nga mahimo rang unya-unyaon ang desisyon. "Paminawon ta lang," matod
mo kon may mangutana bahin niini. Apan aduna usay sa usa ka pamilok
kinahanglan kang modesisyon. Ang sapyor kinahanglan abtik niini kay
nagdala siyag daghang kinabuhi. Kanus-a siya mo-overtake, moliko, ug
usahay, asa niya ibangga ang bus nga nawad-an na sa preno: sa bata ba
nga natulog sa aseras o sa tiguwang nga mitabok sa karsada.

Ang pagluwat og desisyon usa sa mga laming sulaton. Ang epekto sa usa
ka desisyon maoy igsoon sa nahauna nga makapaikag gihapon.
Pananglitan (ug sa pananglitan gamiton ta ang ehemplong mga sugilanon
sa gugma kay kini di layo kanatong tanan ug maayong maoy unahon
pagpakabatid): Usa ka ulitawo nga buot gayong mopadayag sa iyang
gugma sa usa ka babaye. Apan nahitabo nga ingon sa maglisod siya
pagpadayag sa iyang gugma. Ang babaye (nga sa tago hilom usab nga
nahigugma) moadto sa Amerika alang sa usa ka trabaho. Karon, ania
sila sulod sa usa ka kotse nga mopaingon sa tugpahanan. Diha sa
hunahuna sa lalaki ang pagbungat sa pulong. Apan wa gyod siyay
nahimo. Didto sa tugpahanan nagsigeg lanog ang paging system nga
naghangyo nga pasudlon na sa Gate 1 ang mga pasahero. Miharong ang
babaye sa mga mata sa lalaki. Mao usab ang lalaki. Mitalikod ang
babaye nga may kahinugon sa kahigayonan. Apan misinggit ang lalaki
og "gihigugma ko ikaw" apan gilamoy na sa kanuos sa daghang tawo ang
iyang tingog. Nakatulo ang luha sa lalaki sa kahiamgo.

Daghan na ang mga ingon niining sugilanon nga migawas sa Bisaya
kansang dugokan mao ang "pagluwat og desisyon". Si Marcelo Geocallo
kampeyon niining mga matanga sa sugilanon. Usa na niini mao kadtong
iyang "Sa Simangan Sa Pagpili". Sa sugilanon, buot sa babaye nga ipa-
abort ang bata nga miturok sa iyang sabakan. Apan dihang nakita niya
ang dugo, midagan siya sa way paglingi.

Unsay nakanindot niining maong dugokan? Tungod kay kana mao kita.
Matag adlaw moluwat kitag daghang mga desisyon. Ang atong mga
kapakyasan ug kalamposan nag-agad sa atong ipakanaog nga desisyon.

Unsa kahay kuhaon kong kurso?

Ipadayon ko ba kaha ang pagpangasawa kang Talpolana?

Haiy akong palabihon, gugma o kuwarta?

Mouli na ba lang kaha ko sa bukid ug magtanom og kamote?

Idayon ko ba kaha ang pagpanimalos?

Ug daghan pang mga desisyon. May susama sa sili nga mohalang gilayon.
Apan aduna usay dugay pa, sama sa bisyo sa alak ug druga.
Apan sa sugilanon, angay tang bantayan nga dili bisan unsa na lang
nga desisyon ang makadani sa magbabasa. Ayawg kalimot nga duna say
hinanggaw nga desisyon. (Hinuon may hinanggaw sab nga lain sa buot
kong ipasabot apan lamian gihapon. Hisgotan ta unya kini sa laing
panahon.) Ang tawo daghag gibasehan nga katarongan nganong siya
nakadesidir. Kon ang karakter way katarongan o kaha sitwasyon nga
makakombensir sa magbabasa nganong siya modesidir sa ingon, ang
magsusugilanon dili makadawat og pagakpak. Sa ato nang nahisgotan,
ang huyang nga karakter di gyod mahalon sa magbabasa. Okey, mapakyas
siya. Okey, kawatan siya. Apan mahibulong ka nganong ganahan ka niya.
Bation mo ang kaluoy. Bation mo nga ikaw mao na siya diha sa
sugilanon. Ug kini di man sekreto nako kay maoy makita natong tanan
sa bantogang mga mugna sa tinta sa atong mga amahan sa dagang.

Ang kaordinaryo sa usa ka desisyon mahimong makahimog dakong
kausaban. Mahimong sayop ang desisyon sa sinugdanan apan nahimong
husto sa kataposan. Ngano? Ang kinabuhi dili usa ka hulmaan nga kon
unsay porma mao usab ang resulta. Tan-awa ang imong silingan.
Milangyaw sa Manila aron pagdakop sa maayong kapalaran. Apan dihang
miuli may gikugos nang masuso. Diay nahimong pampam ug napaangkan. Sa
laing bahin, mahibulong ka sa usa ka japayuki nga nahimong madre sa
usa ka dakong tuis sa kapalaran. (Gitawag sa mga kritiko og irony nga
sa ato pa, kabalighoan.) Mao gayod kana. Ang kinabuhi nagbaton og
daghang nawong ug anino.

Ang nabigador nga si Christopher Columbus sa wa pa molatas sa dakong
lawod aron pagpangita sa Bag-ong Kalibotan mitugyan sa iyang anak
ngadto sa mga madre. May nakita ko kaniadtong folio de artes nga
reproduksiyon sa usa ka pinintal nga nagpakita sa dakong desisyon ni
Columbus. Tiaw mo? Biyaan niya ang iyang anak alang sa usa ka panaw
nga wa pay nasayod kon kanus-a siya mahibalik, kana kon mahibalik man
ugaling?

Sa Bibliya, mabasa nato ang kaagi sa usa ka tinun-an ni Jesus nga
kolektor sa buhis apan mibiya sa iyang trabaho aron lang pagkuyog sa
Magtutudlo.

Si Budhha mibiya sa haruhayng kinabuhi aron mangita sa mga haligi sa
kamatuoran.

Ug ikaw, lagmit nakahuman og maayong kurso; nakapasar na sa pasulit;
usa ka batan-on nga may saad nga nagpaabot sa unahan, bahandi man kun
kadungganan… apan nganong usa ka man ka magsusulat? Dako usab ang
imong desisyon. Gani, pila na bay miingon kanimo nga ikaw usa ka
buang?—
(SUMPAYAN)

Re: Mubong Kurso Sa Pagsulat Og Sugilanon (4)

Mubong Kurso Sa Pagsulat Og Sugilanon
Ni Tomas Sumakel

Ang Problema Sa Sugilanon
(Ikaupat nga Bahin)

KON way problema, way sugilanon. Ang nakainteresado ning kinabuhia
mao ang problema. Matod sa awit Binisaya: "Bakakon ang mosulti nga
siya way suliran. / Bisag dato bisan pobre tanan dunay kagul-anan. /
Ang batang mahimugso niining kalibotan, tungod sa suliran, hilak
hibatian." Bitaw. Wa magbakak ang awit.
Kang kinsang problema ang atong sulaton? Kadaghan. Kon problema ang
hisgotan, kini ang numero unong hinungdan nganong di mahutdag trabaho
ang mga batid sa saykolohiya, ug puno kanunay ang hospital alang sa
nalisoan sa turnilyo.

Ug kadtong mga balidong mga problema lamang ang sulaton. Unsaon
pagbanabana sa bug-at nga problema? Kana depende sa matang sa pagka
tawo sa imong karakter. Ang dato di maproblemag bugas. Kon kini maoy
problema nga gilatayan sa imong sugilanon, napakyas ka. Ang pobre di
maproblemang graheanan sa kotse. Di kini kabahin sa reyalidad sa
iyang kalibotan. Kon kini ang imong subayon, katulog na lang kay
basig mas katuohan pa ang imong damgo kay sa anaa karon sa talad mong
sulatanan.

Kita di mawala, matod ni William Faulkner, tungod kay kita may kalag.
Kahibulongan bitaw nganong sa kalisod sa atong mga problema,
makangisi gihapon kita sa atong mga higala. Kaanindot nga kinabuhi
bisan sa mga problema. Busa ang sugilanon bahin sa problema tungod
kay mao kana kita. Sulbaron sa karakter ang problema, pakyas man kon
molampos. Makigbugno siya sa kusog nga agos sa kinabuhi. Tan-awang
sapa, ang iyang dinagayday. Usahay hilom, tulugkaron, ug way kibo sa
iyang agos. Apan kinsay nagdahom sa unahan kini mahulog sa usa ka
busay, mapusgay sa kabatoan. Unya hilom na man, daw laylay sa
nagdukang inahan sa kagabhion. Sa kataposan, mahisangko siya sa
dughan sa dagat. Ug kini hilom na usab. Ingon ana ang sugilanon.

Ang mga halinon kaayong nobela hilabihan kaadunahan niining problema.
May problema ang usa ka karakter nga mohatod ngadto sa laing mga
problema. Kahinganlan dinhi ang mga bantogang awtor sa dekada 60 sama
ni Mickey Spillane ug Max Brand. Ingon sa mga urban cowboy ang mga
karakter. Maglaway ka samtang magbasa sa ilang mga nobela. Daw
makapasmo kon di mo humanon sa pagbasa.

Sagad sa abunda niini mao ang mga detective stories. Unsaon pagsulbad
sa krimen? Kinsay nagbuhat sa krimen? Usahay talagsaon pa kaayog
kasulbaran nga makapanakla ka. Ambot kon may makalabaw ba sa kang
Edgar Allan Poe ning kategoriyaha. Sa "The Gold Bug" gipakita niya
ang paagi unsaon paghubad sa usa ka tinipigang sulat aron makaplagan
ang bulawan. Kinsay magtuo nga ang mamumuno sa "The Murders of Rue
Morgue" usa diay ka orangutan? Sa nagtungha pa kita, si Poe ang atong
gisipit-sipitan ug lagmit way sinuwat niya nga wa nato maukay.
Makapaintriga ang iyang mga sugilanong bahin sa mga maanyag nga
babaye (apan pulos nangamatay) sama sa "Morella", "The
Assignation", "Legiea", ubp.

Nagtuo ko nga kon nahimo pa lang mga tulisan ang mga magsusugilanon,
ambot kon hidakpan ba sa mga otoridad. Hanas silang mangitag sulbad
tungod sa kaadunahan sa imahinasyon.

Ayawg kalimot nga ang sugilanon maoy pakigharong sa mga suliran. Dili
imo. Iya sa karakter nga maoy nagdala sa sugilanon. Imo lang ang
pagpanimon kay ikaw mao ang maglalalang sa daghang mga kahibulongan
sa kalibotan. Di ba ginganlan ka man og gamayng Bathala?

Kon unsa kabug-at ang problema, kana ang banabanaon sa
magsusugilanon. Ayaw papas-anag usa ka sakong bato ang hulmigas. Ayaw
hatagig suliran ang karakter nga malisod uyamot ang pagsulbad sa
iyang katakos. Nakabantay ka sa gihimo sa mga segunda klaseng
pelikula nga kay wa na may mahimo ang karakter sa iyang suliran,
hatagan dayog liot sa direktor kun tagsulat. Wala na. Natabla ang
tanan. Gipatay na lang nga way hinungdan. Ug mopauli ka nga mosaad,
mag-usab pay layog!

Ang mga dramaturgong Griyego (labi na ang mga hanas sa dulang
trahedya sama ni Sophocles, Aristophanes, Euripides) migamit sa deus
ex machina (Diyos sa makina) kon ang krisis sa karakter hilabihan na
kalisod. Dunay plataporma sa esenaryo nga molusad nga luwanan sa mga
Diyos aron luwason ang aktor. Apan kini gidawat nila kay kabahin man
sa kombensiyon sa ilang mga pagtuo. Sa atong panahon, kini di na
magamit.

Kini ang akong proseso: Una, ang problema wa dahoma nga moabot apan
miabot. Ikaduha, mangitag paagi ang karakter nga kini masulbad. Unya
ang catharsis (pagsipong sa mga emosyon nga daw dakong baha). Kon
kini ang imong paagi, sayon ra ug lagmit maimo ang pagakpak.

Busa—

May karakter nga adunay problema ug siya mangitag sulbad. Sayon ra.
Matod ni Junne Cañizares, kapakapa lang kay sa madugayg sa madali
maantigo ka rang molangoy. Apan kini sab ang ako: Ayawg pangahas og
tidlom sa dakong lawod kon wa kay manluluwas. Kini lang una: suwata
ang duol sa imong kasingkasing, ang anaa sa imong kasilinganan. Kini
nagtipig gihapon og dagkong sugilanon nga wa mo lang himatikdi.

Kon miungot ang imong dagang, kana usa ka dakong problema. Karon, naa
ka nay temang mahimong sulaton.
(SUMPAYAN)

Re: Mubong Kurso Sa Pagsulat Og Sugilanon (5)

Mubong Kurso Sa Pagsulat Og Sugilanon
Ni Tomas Sumakwel

(Ikalimang Bahin)

PULONG ang behikulo sa usa ka magsusugilanon. Busa kinahanglan nga
siya nasayod sa kaimportante sa pulong. Kini sama sa usa ka tambal
nga iresita sa doktor. Tan-awa ang preskripsiyon sa mananambal. Di ba
nga kini gipasibo aron pagtumbok sa hustong epekto sa medesina?

Dili layo niini ang kapuslanan sa pulong alang sa usa ka magsusulat
nga nag-amping. Nag-amping tungod kay kon masobra lagmit nga hituk-an
ang mga magbabasa. Ma-overdose sa imong medisina. Mora kag nakalamoy
og diksyunaryo tungod sa nagkiba-kiba nimong mga pulong. Tan-awa
kining akong gipangkutlo ug ikaw ang maghukom sa sayop nga paggamit
sa pulong:

1. Milingkod siya sa daplin sa baybayon. (Unsa man kining daplin sa
baybayon?)

2. Gidaro ni Berting ang kamaisan aron pag-abot sa tingpugas andam na
ang tanan. (Wala pa siya makapugas pero nganong naa na man siyay
kamaisan? Gawas pa, unsay ikasulti mo sa mag-uuma nga modaro sa iyang
kamaisan?)

3. Gihunawan niya ang iyang kamot (Nakakita ka na bag tawo nga
nanghunaw sa iyang tiil?)

Ug daghan pa kitang makita nga susama niining mga kasaypanan. Kini
dili pagsaway kondili pagpahinumdom lang. Taliwala sa lima ug napulo
ka pahina (nga maoy sagad nga gitas-on sa sugilanon) wala na kitay
panahon sa daghang langan-langan. Maoy nindot nga paningkamotan sa
magsusugilanon nga ang matag pulong nagduot gayod sa iyang sugilanon.
Ekonomista ang magsusugilanon. Ekonomista sa pulong.

Dunay giingon si Gustave Flaubert (tagsulat sa Madame Bovary) nga le
mot juste kun usa ka hustong pulong. Ingon niya, sa usa ka sitwasyon
adunay pulong nga sibo niini. Iyang kaluha. Iyang anino. Busa sulat
lamang sa pinulongan nga ikaw nakasabot ug nakasinati. Kay kinsa pa
bay mas nakasabot sa atong pinulongan kondili kita ra usab? Kini ang
dalan sa eloquent prose. Daw duyanon ka sa kanindot. Unsay nindot nga
prosa? Ang nobelistang nakahatag og maayong kahulogan mao si Nikos
Kazantzakis. Kini ang gabayan ko sa pagsulat:

A good prose is carefully ordered, sober, free from superfluous
ornament, powerful and restrained. It expressed all that was
necessary with the greatest economy. It had no flippancy, nor
artifice about it. It said what it had to say with manly austerity.
But between the severe lines one could discern an unexpected
sensitiveness and tenderness; in the sheltered hallows the lemon and
orange trees perfumed the air, and from the vastness of the sea
emanated an inexhaustible poetry. (Kinutlo sa nobelang "Zorba The
Greek")

Hikapa ang pulong. Batyaga ang iyang kahamis, kagaspang, kamahunihon.
May pulong kitang isog, hait, ug sambol sa pagbati. May pulong kitang
morag lumay kay mahikanhon kaayo. Ug sama sa usa ka hanas nga pintor,
imong sagol-sagolon ang bulok sa mga pulong aron pagpakita sa buot
mong ipintal.

Ang matag han-ay sa mga pulong may lainlaing larawan. Dinhi moentra
ang atong nasayran sa tulunghaan bahin sa mga pigura sa pamulong
(metapora, kabalighoan, personipikasyon, simile, litotes, alterasyon,
alusyon, ubp.). Ang Binisayang Sinugboanong pinulongan abunda usab sa
onomatopoeia nga maoy nindot dulaan sa atong paghatag og hulagway sa
esena. Pananglit: `Mipiliik' ang preno sa sakyanan. (Ang silaba
nga "ik" susama og tunog sa kalit nga pagpreno.) `Nagtinagaktak' ang
iyang sandal. (Ang silabang "gak-tak" ingon sa maoy tingog sa sandal.)

Ako nagtuo nga ang pinulongan sa tawo nagsugod lamang sa alingasngas.
Ang sugilanon dili sama sa sinema nga may makita kang larawan. Ang
sugilanon usa ka komunikasyon sa imahinasyon ug emosyon. Busa ang
kalamposan sa usa ka sinuwat nag-agad kon unsa kaepektibo ang
paggamit sa mga pulong.

Daghan ang nagtuo nga kon mogamit kitag "lawom" nga pulong, kita maoy
labing hanas nga magsusulat. Usa kana ka mito. Unsay lawom? Duna ba
goy pulong nga lawom? Ah, basin kanang giingon nilang "pulong nga
dili masabtan". Jargon, sa Iningles pa (pulong nga gigamit lamang sa
usa ka gupo sa mga tawo). Kana hinuon lain pong panahom ug angay tang
irespeto. Apan kon akoy pangutan-on, gamita ang pulong nga daling
hisabtan ug duol sa kasingkasing sa mga magbabasa. Unsay nakalami sa
di hisabtan?

Ang pulong adunay ikaduhang kahulogan. May pulong nga giabusohan ug
nawala ang tinuod nga kahulogan. Pananglit may mangutana:
"Madayon kag tambong sa kasal?"

Nga tubagon usab og: "Madayon seguro."

Kon atong analisahon, ang pulong "seguro", sento porsento gayod nga
madayon. Seguro na god na. Sa ato pa, way duda. Apan sa atong
ehemplo, ang "seguro" nagpasabot man hinuon og "way seguro".

Kana ang mga pulong nga nangasaag ang kahulogan. Ug ang magsusulat
way katungod sa pag-usab sa reyalidad sa kapulongan kay kini way
labot sa iyang responsibilidad.

Ang magsusulat angay nga masayod sa kalainan sa lagom ug itom, sa
lingkod ug yaka, sa nagtindog ug nagbarog. Kini susama ra lagi, apan
lainlain ang iyang gilapdon.

Daghang malamposong magsusulat nga yano ra kaayog kapulongan.
Kahinganlan dinhi ang bantogang Ernest Hemingway. "I don't know the
ten-dollar words... there are older and simpler and better words, and
those are the ones I use," matod niya.

Tan-awa ang kabatid sa tighimo sa mga anunsiyo. Pintok. Direkta.
Usahay gani mugbo ra apan kompleto. Usahay ang kamubo maoy mas
kompleto ug makakusog sa dagan sa estorya. Tan-awa kining ehemplo:

Gikuha niya ang pistola. Giinggansa. Nahalingi ang mga tawo sa
palibot. Nahibulong. Unya… Bang! Bang! Dayon kangitngit…Gihikap niya
ang iyang dughan. Init. Iyang gisimhot ang likido. Langsi. Mas pang
mingitngit ang iyang palibot.

Nakabantay ka sa kapaspas sa hitabo? Pila lang ka pulong? Apan tan-
awa ang daghang mga hitabo luyo sa mga pulong.

Ang pagbagay sa pulong sama sa pag-angay sa sista. Ang unom ka
kuwerdas managlahig nota apan mahibulong ka nga kon tapyan ug
kaskason makamugna mag melodiya. Apan kon may usa niini nga yabag,
ingon sa nayabag ang tanan. Busa, mahimong nindot ang imong pulong sa
usa ka linya o tudling. Apan mokibag kini kon ipares na nimo ngadto
sa laing tudling. Ayaw paglangan. Ilisdi. Pangitag laing pulong. Ug
kini nagkinahanglan og dakong pailob sa magsusulat. Kay ang
magsusulat makapamili sa iyang anak, ug niini di ka maalkansi.
Kinsang amahana ang di malipay sa anak nga ambongan?

Ang magsusulat magpaulipon gayod sa pulong. Abunda gayod siya niini.
Kay unsa man tuod ang iyang pilian kon usa ka dosena ra ang iyang
deposito? Una sa tanan, iyang tun-an ang pulong nga iyang gamiton:
ang konotasyon, denotasyon ug bisan gani ang etemolohiya aron
makontrol ang epekto kon kini idapat na sa sugilanon. Makatabang sa
magsusulat kon siya may diyotayng kaalam sa istruktura sa iyang
pinulongan, kon giunsa pagtrabaho niini. Niining bahina, belib ko sa
mga pagtuon nila ni Editor Edgar Godin, Vincent "Bentong" Isles,
Atty. Cesar Kilaton, Anhing Nazario Bas, Anhing Tomas Hermosisima.

Ang gipraktis ko kaniadto mao ang wordplay. Makalingaw kaayo alang sa
mga bag-ohan. Mahimuot kang magtan-aw sa mga larawan nga imong
mamugna. Morag mga balak nga putol-putol. Apan kini bansay-bansay
lang. Ang sugilanon dili pintal nga giyabo sa kambas, dili kabayo nga
sukihan.

May kapulongan ang mga mananagat, sugarol, trobador, perigrino, mag-
uuma, kargador. May pinulongan ang mga Bol-anon, Bantayanon,
Iliganon. Kon hain ka, kana ang imong pinulongan. Kana ang imong
medyum sa pagsulat.

Ang tanan nagsugod gayod sa pulong. Matod sa Bibliya, sa sinugdan mao
ang pulong ug ang pulong kauban sa Diyos ug ang pulong mao ang Diyos.
Gamhanan tuod ang pulong.
(SUMPAYAN)